Euroethos

Por Adela Cortina, catedrática de Ética e Filosofía Política da Universidade de Valencia e directora da Fundación ÉTNOR

O xuízo contra o semanario Charlie Hebdo, que se abriu nos tribunais franceses o 7 de febreiro e prolonga a polémica sobre as caricaturas de Mahoma, destapada en setembro de 2005 coa súa publicación no danés Jyllands, pon unha vez máis de relevo a necesidade de configurar un Euroethos, un carácter europeo desde o que procurar a integración política e a económica. Así deberon entendelo aqueles a os que corresponde, e por iso un dos proxectos financiados pola Unión Europea no seu Sexto Programa Marco, e dirixido por Michele Nicoletti, leva por título ?Euroethos. Explorando o alcance dun Ethos europeo pluralista?. Se Europa quere construírse como unha sociedade baseada no coñecemento, ten que coñecer, entre outras cousas, se comparte un carácter desde o que orientar a política e a economía, ou se non é o caso. Talvez o rótulo elixido non sexa moi feliz, porque os términos gregos, como êthos, son disuasorios nunha cultura que, desgraciadamente, deu as costas aos estudos clásicos. Pero é difícil dicir mellor cunha soa palabra que Europa ha de entenderse a si mesma, saber se conta cun carácter, cunhas formas de vida, que constitúen o seu peculiar modo de habitar no contexto mundial. Debería nisto seguir a recomendación que se fai ás empresas nun mundo globalizado: en tempos de incerteza máxima, se a empresa descoñece a súa identidade, se non sabe quen é nin que proponse, perderá ata no máis básico, que é a conta de resultados. ¿Pero como recoñecer a propia identidade ética, cando se trata justamente dunha sociedade moralmente pluralista? Un bo método consiste en investigar que protestas levántanse desde distintos grupos, recalando nos medios de comunicación e tamén nos tribunais, e ver se os valores desde os que se reclama teñen cabida nesa identidade moral: o episodio das caricaturas de Mahoma, os conflitos co veo islámico, cos crucifixos ou os belenes nas escolas estatais, o problema da transfusión de sangue no caso das Testemuñas de Jehová, a esixencia de alimentos lícitos para os musulmáns, a petición dos shijs de substituír cascos por turbantes, as demandas de exención de traballar en determinados días, e tantos outros asuntos que desatan polémicas. Se a economía, como din algúns, rexese en solitario os destinos do mundo, os problemas estarían resoltos. Por poñer un exemplo, xa existen en Europa alimentos, cosméticos e medicinas, elaborados de acordo coas esixencias do Islam, xa existen produtos halal, lícitos segundo os preceptos relixiosos. Certo que é difícil designar algún tipo de autoridade que comprobe se os produtos aparentemente lícitos foron elaborados seguindo as normas. Pero ese é o tipo de problemas que non tarda en atopar solución: se hai un bo interese económico, atópase. A final de contas, é unha nova versión dos alimentos para vegetarianos, ou para xentes con colesterol malo e para diabéticos. O segredo estriba en conseguir un número de consumidores suficiente como para facer o produto empresarialmente interesante. E esa adoita ser a vía que se emprega no que Hegel chamou de forma moito máis fermosa (a loita polo recoñecemento). Queremos que se recoñeza, tamén na esfera pública, a nosa identidade persoal, relixiosa, sexual, política, e parece que o camiño habitual é a loita, a protesta, a reivindicación. Camiño amargo, se os hai, e non só porque moitos caen no traxecto, senón porque chegan á meta únicamente os que conseguen o suficiente poder como para alcanzala. Poder económico, cando se alcanza un número suficiente como para conseguir que se lle faga caso, ou se obtén o financiamento necesario de fundaciones ou de organizacións máis ou menos transparentes. Poder político, porque ¿a que partido amárgalle unha boa cantidade de votos, que poden acabar inclinando a balanza nun ou outro sentido? E tamén o poder social de quen están o suficientemente ben situados nunha nova ?guerra de posicións? como para ter a influencia necesaria. Os demais, os sen poder, aínda que sexan unha maioría, quedan fóra. Pero non é este o camiño do recoñecemento das diferenzas que debería percorrer Europa, se cre naqueles valores e dereitos que recolleu ao comezo do Tratado Constitucional; un tratado que afortunadamente quere relanzar Angela Merkel e oxalá teña éxito. Recoñecer os dereitos dos que teñen poder, a final de contas porque o teñen, é renegar dos nosos valores máis básicos. Por iso convén recoller aquela idea clásica dunha cidadanía complexa, que se elabora tomando o que é común aos cidadáns e tamén as diferenzas lexítimas. Non cualesquiera diferenzas, porque os membros do Ku-Klux-Klan, de ETA ou da o Qaeda teñen as súas peculiaridades, pero confío en que non se nos ocorra dalas por boas. Non todas as diferenzas son respectables: algunhas non merecen o menor respecto. Pero ¿que ocorre con aquelas que si o merecen? ¿Forman parte xa por iso do noso modo de vida? Responder con ben a esta pregunta esixiría tocar un amplo número de registros nos que aquí non podemos entrar. Pero si podemos recordar que unha identidade moral, como a da Unión Europea, é unha definición que esa entidade debe poder elaborar no curso da súa historia e seguir redefinindo ao longo dela. A identidade non está dada dunha vez por todas, senón que se vai reelaborando, e ademais contando con dous elementos esenciais: o recoñecemento que outros fan dela, e a capacidade que ten de negociala consigo mesma e coa contorna. Desde onde? Desde os valores e dereitos do Tratado Constitucional, que alcanzan desde o respecto á dignidade humana, desgranado en liberdade, democracia, igualdade, pluralismo, non discriminación, tolerancia, igualdade de varóns e mulleres, dereitos das minorías, Estado de dereito e respecto aos dereitos humanos, entre os que se contan os civís e políticos, pero non menos os económicos, sociais e culturais. Este é o caldo de cultivo do Euroethos, nunca a pura presión de quen teñen poder na loita polo recoñecemento.