A 50 anos do Tratado de Roma
Por Rossana Rossanda

Que é hoxe Europa? É un espazo de libre mercado con moeda única, gobernado por un banco central autónomo respecto dos estados co subsidio dunha Comisión que vixía pola liberdade, concurrencia e competitividade empresariais. Non é outra cousa. Nin sequera, no seu sentido pleno, unha zona de "libre circulación de capitais, mercadurías e persoas", porque isto último é obxecto de discusión: quen son as "persoas" que gozan de liberdade de circulación? Por outra banda, mentres a zona euro está definida, a Unión Europea comprende agora 27 estados, parte dos cales están aínda en lista de espera no tocante ao euro. Tampouco cobre a UE o continente que nos atlas xeográficos se define coma Europa; fáltanlle os Balcáns e Rusia, mentres chama á porta unha Turquía que non é, xeográficamente falando, parte de Europa, e algunha proposta inclúe a Israel -o mesmo-, que, polo demais, non chama á porta. Esa zona está regulada por unha única lei común, aínda en vigor: o tratado de Maastricht de 1992, logo modestamente alterado en Ámsterdam, e por criterios de estabilidade (é dicir, por un ríxido monetarismo). O fardo de tratados, declaracións e veleidades que no novo milenio foi ensamblado, baixo a presidencia de Valéry Giscard d´Estaing, por 62 expertos nomeados polos gobernos, e que debería terlle dado, xa fose como cousa feita, unha Constitución -é dicir, unha fisonomía ideal e política- está actualmente en situación de moratoria porque foi rexeitado hai dous anos por senllos referendos en Francia e en Holanda, que eran estados fundadores.

De feito, outros gobernos, comezando polo outro gran patrocinador, Alemaña, abstivéronse prudentemente de sometelo a referendo popular: votouse, cando moito, por maioría parlamentar, e gardáronse ben os parlamentos de dedicar amplos debates e de implicar a partidos e a electores, e moito menos aos "pobos" evocados conforme á tan xenerosa como vaga fórmula do proxecto por "Outra Europa" do Foro Social europeo. Un resto de decencia impediu que o conxunto seguise adiante a pesar do non de Francia e de Holanda. Tanto funciona a criatura monetaria -fin en si mesma-, que nos nosos días non é pouco, e ate é o esencial.

Non se preocupa maiormente senón do crecemento, e menos que menos do modelo social e da súa cohesión, e deixa unha modesta marxe de manobra aos estados. Aínda menos ao Parlamento europeo, dotado de poderes farto escasos. E no que atinxe ao coordinador da política exterior e de seguridade, o chamado señor PESC, Javier Solana, é un fiel recomendador disto e daquilo, que pode, ou non, ser escoitado. Non se chegará a un engalanamiento constitucional propiamente dito ate que as vindeiras eleccións despexen a incógnita da presidencia da República francesa, se socialista ou conservadora. (Francia e Alemaña foron de feito o eixe e a alma -se de alma pode falarse- do coágulo.) Se vencen os socialistas, é verosímil que non só gobernos e parlamentos sexan consultados sobre un proxecto refeito. Se vence a dereita de Sarkozy, xa se anunciou que, tras enérxica poda, o Tratado será só sometido, a toda velocidade, á maioría parlamentar.

Sae estes días, e será presentado en Roma, o traballo de Luciana Castellina (Cincuenta anos de Europa. Unha lectura non retórica, Utet Editore), que describe o itinerario deste farragoso proceso. É un traballo precioso, porque pouco se sabe diso, aínda se moito se declama e se proclama nas sedes oficiais. Xamais desatou Europa unha paixón popular, nin se buscou excitala por parte dos seus, dígase así, construtores. Polo que, cando os cidadáns se ven forzados a pronunciarse, como nas eleccións ao Parlamento europeo, exprésanse con diversas desconfianzas e moderada participación. As fanfarrias que acompañarán ao quincuaxésimo aniversario do Tratado de Roma xuntarán vaguedades, que non verdades, porque todo se pode dicir, salvo que se tratou dun proceso lento e difícil pero coherente consigo mesmo desde as súas orixes ata o actual aterraxe.

Porque dun aterraxe se tratou, representa algo non fácilmente reversible. Luciana Castelá sinala moi ben as etapas, xa ao reconstruír a sucesión de aproximaciones, abrazos, rupturas entre gobernos segundo as variacións do escenario internacional da segunda metade do século XX e nas aceleracións do terceiro milenio, xa nas mutacións experimentadas pola subxetividade dos protagonistas, analizados na segunda parte do volume por nacións e correntes políticas. É o certo que o aterraxe non realiza o ideal de Spinelli e do seu grupo de amigos -tardíamente incorporados ao círculo de aliados do PCI-, que nacera como reacción ás dúas guerras mundiais. Unha Europa federal terminaría cos sanguentos conflitos entre países que marcaran desde sempre o camiño europeo, e sobre todo, coas feroces aventuras do fascismo e do nazismo, crecidos en chan europeo nos anos vinte e trinta, que levaran ao máis devastador conflito da historia da humanidade.

Pero, subitáneamente, a Guerra Fría fixo prevalecer, entre os aliados que derrotaran a Mussolini e a Hitler, e entre os partidos anteriores á Resistencia ou nacidos con ela, a necesidade de optar entre o campo atlántico, que íase organizando con institucións supranacionais, e o campo da URSS, que se estendeu ás chamadas democracias populares. Europa foi o terreo do choque ou enfrontamento: o ex-Terceiro Reich, nacido da derrota e dividido en catro zonas de ocupación, quedaría dividido en dúas, entre a República Federal alemana no Oeste e a República Democrática no Leste, baixo o paraguas atlántico, unha, baixo o da URSS, a outra. No medio, territorio sempre a pique propiciar o incendio, Berlín. E así seguiría, se a Ostpolitik de Brandt non trouxese inopinadamente consigo unha espiral de pacificación. Pero xa a crise da URSS e do seu campo estaba, máis que madura, podrecida, e levaría en poucos anos á caída do Muro de Berlín e ao fin da experiencia soviética.

Castellina destaca a intervención americana á hora de favorecer os primeiros pasos cara a unha unidade europea, concibida como baluarte, tamén militar, contra a Unión Soviética, facendo fincapé nunha Alemaña rearmada. En suma, unha estratexia paralela á da Alianza Atlántica que tomaba corpo en 1949. Xa isto alteraba de todo punto a idea do movemento federalista de Spinelli: pero un obxectivo militar, que non podía deixar de incluír a Alemaña, tiña que chocar con moitas desconfianzas nun continente escarmentado polo nazismo, mentres que o Plan Marshall non provocou ningunha, máis ben un vivo agradecimiento cara aos EEUU. E a idea dalgún tipo de unificación europea, que aínda non podía cualificarse de explícitamente liberal, resultaba ben acolleita, porque facía fronte á presenza dalgúns poderosos partidos comunistas, o italiano e o francés, que saían da Resistencia reforzados no seu prestixio e que eran máis temidos como organizadores do conflito social interno que como longa man de Moscú.

De feito, mentres as propostas da CED e da UEO se abrían camiño só moi fatigosamente, dábase en 1951 a primeira forma de relación estreita continental entre os seis países históricos -Francia, Alemaña, Italia, Holanda, Bélxica e Luxemburgo-: aquela Comunidade europea do carbón e do aceiro (CECA) que non só representou a posta en común dos dous produtos que tiraban da longa posguerra, senón que trouxo consigo unha primeira e brutal división do traballo, privando a Italia do seu gran siderurxia e a Francia e Bélxica, dos seus imponentes charbonnages, con consecuencias sociais agudas.

Os pasos sucesivos, non sen ires e venires. E non antes dun reencontro total, tamén simbólico, entre Francia e Alemaña, que -resoltas a suxeitar as rendas a dúas mans, xa que ningunha das dúas podía facelos soa- déronse un abrazo solemne nas persoas de Kohl e Miterrand. Como pode lerse na precisa reconstrución de Castelá, son centos os acordos, os tratados máis ou menos duradeiros, os encontros tamén con forzas non continentais, as mesas con presenzas diversas, de acordo aos estados de ánimo e ás susceptibilidades nacionais, pero é ben reconocible a ruta que levou ao goberno do mercado e a fiar o estado supranacional á moeda. Nin unha cousa nin outra serían posibles sen a caída da URSS e o cambio de ruta dos sindicatos e dos partidos comunistas occidentais.

Estes, acusados de ser antieuropeos a fuer de obedecer a Stalin, fórono fronte ás manifestas perdas do peso contractual dos traballadores que viñan da man dos elementos da enxeniería liberal que saíron da discusión sobre a crise fiscal do estado social, que penetrou inopinadamente en sectores insospeitados da esquerda e foi un potente ariete para facelo saltar. Se a Europa moderna tiña unha característica inconfundible, o papel desempeñado polo conflito social, que logo da Revolución francesa ficara coma unha dialéctica aberta. Para os cerebros gobernativos que pilotaron sempre o camiño cara a unha ou outra forma de unión, estaba pechada. E a Comisión esixe valerosamente cada dous días a demolición dun conxunto de dereitos e proteccións sociais bastante robustas no Reino Unido, en Francia na Alemaña e na Italia postbélicas. Do dobre atributo clásico da soberanía, dispor dun exército e acuñar moeda, o segundo gañou. No que toca ás armas, os estados europeos preferiron porse, sen estar obrigados a eles, sob o paraugas da OTAN, cuxo artigo 5, como recorda Isidoro Mortellaro, nin sequera lles obriga agora ate o punto que se pretende (por exemplo, respecto da base de Vicenza). Francia aínda se mantén fóra da OTAN. Tal é, sumariamente, a historia de Europa que, no marco das relacións Este-Oeste e, tras 1989, no da globalización e a dominación americana, lese nos traxectos cara á Unión Europea.

A súa aceleración ten tres nomes -Delors, Santer e Prodi-, e o euro, xunto ao Tratado de Maastricht e ao pacto de estabilidade, constitúe a verdadeira coroa de laurel lograda polo centrismo continental. E lograda sen fatiga, posto que a esquerda deixou de existir. Para nada revolucionaria en Europa desde 1945 en diante, foi firmemente reformista no sentido de que tiña aínda aberto o conflito entre as clases, con perspectivas de mediación por arriba ou por abaixo. Quen hoxe aínda apunta a iso, faise reo da acusación de soberanismo ou proteccionismo, baixo cuxo nome cae calquera intento de protección dos propios cidadáns, como recorda Fitoussi, algo que só se consente, e por moito, aos EEUU. Dicir antieuropeo, escribe Luciana Castelá, é hoxe un insulto sanguento, a insinuación sanguenta máis común. foi antieuropea a esquerda italiana? Si; desconfiou do xeito en que se ía perfilando Europa. Non porque estivese namorada do propio estado, da propia nación ou da propia etnia. Entre os seus moitos defectos, non se contaba ese.

Senón porque estaba persuadida de que un superestado europeo non aseguraría os dereitos sociais que ela mesma inscribira na Constitución de 1948. Como de feito non foron asegurados, ou resultaron desleídos e prácticamente inexixibles. Pódese observar que, aínda sen o ingreso en Europa e na zona euro, resultaría arduo defendelos: requírellenos a nulificación da primeira parte da Constitución, e en porcións políticas non precisamente pequenas: porque o primado da empresa, concurrencia e competitividade, e para os asalariados, flexibilidade e precarización, é un tsunami formado a metade dos anos 70 e precipitado co derrube da URSS e dos partidos comunistas, ademais do debilitamiento dos sindicatos. Noutras palabras, a natureza da UE está incidindo na modificación das relacións de clase (se aínda pode usarse esa expresión) a escala mundial. E isto, a esquerda, non o previu. Non só en Italia. Nin sequera alí onde, como en Alemaña, a antiga socialdemocracia cambiara de cor de vez, nin no Reino Unido, onde a vitoria de Margaret Thatcher precedera á dexeneración do Labour Party no New Labour de Tony Blair. Iso é que os dereitos laborais, inveteradamente considerados en Europa como un factor de cohesión social e de estímulo ao desenvolvemento, non foron de feito defendidos pola desconfianza sen alternativas que a esquerda opuxo ao proceso europeo.

Dígoo tamén por algúns de nós -de me fabula narratur-: viamos o perigo, pero subestimamos a súa natureza estrutural, de proceso mundial, logo dos anos sesenta, e non interviñemos. Ao manexo polo alto dos gobernos e dos grandes intereses financeiros non se lle opuxo discusión algunha na esquerda, nin se implicou ás sociedades que terían que arrastrar as consecuencias. Nin sequera agora. Se, como é verosímil, os novos dirixentes dos estados europeos van propoñer unha constitución non moi distinta da ate agora avanzada -a entrada dos países do leste non pode senón empeorarla-, nin sequera as esquerdas antiliberales, e son ben poucas, parecen en condicións de ofrecer un dispositivo capaz de inducir a rupturas e revisións de fondo. Só o Foro Social europeo foi capaz de xera, xunto a algunhas asociacións da sociedade civil, un serio paquete de principios distintos, pero sen entrar en uvas nunha estratexia de cambio. Moitas cousas irreversibles pasaron; é impensable que se elimine o euro, pero poderían modificarse algúns parámetros do Tratado de Maastricht; é impensable que se peche o Banco Central europeo, pero se podería por en cuestión a súa filosofía; e así polo estilo.

O que o Foro Social chama pobos, deberían articularse, tamén no que fai á súa representación. A ausencia dos sindicatos, a súa incapacidade para unirse, polo menos en Europa occidental, onde conservan unha forza, é unha catástrofe. Como van defender aos traballadores, se a zona euro mantense aberta a correríalas dos capitais? Non é que unha nova Europa se defína só respecto deste asunto, aínda que sobre este asunto o Tratado constitucional foi bloqueado en dous países que se avilantaron a convocar referenda. Hai moitos outros asuntos apuntados polo Foro Social que se inscriben nun escenario oposto ao dominante. Quen pense que Europa debe ser diversa e constituír na globalización un modelo de contra-tendencia tanto polos métodos canto nos fins, ten ante si non moito máis dun par de anos para promover unha campaña de opinión que debería ser non menos vasta que aquela que fixo por un momento cambalearse a Italia tralo descubrimento do escándalo de Tangentopoli. Alí estaba en cuestión a corrupción de toda unha elite política; aquí estao a perfecta e ascética inhumanidade dun sistema fomentador da desigualdade. Non sé que é peor.

Rossana Rossanda é unha escritora e analista política italiana, cofundadora do xornal comunista italiano Il Manifesto.