Cinco preguntas a Estados Unidos e unha a Europa

Por Norman Birnbaum, profesor emérito na Facultade de Dereito de Georgetown, e autor, entre outros libros, de Despois do progreso.

Hai amigos de Estados Unidos, amigos lúcidos e comprensivos, que detestan o seu chauvinismo e seu etnocentrismo, equiparándoo as veces co destrutivo nacionalismo europeo do pasado século. Moitos cidadáns estadounidenses que lembran a Declaración da Independencia de Jefferson e as chamadas Catro Liberdades de Roosevelt comparten eses mesmos receos. Doutra banda, tamén somos moitos os estadounidenses que nos preguntamos se somos realmente unha nación. A metade da nosa cidadanía non cre que as nosas institucións políticas merezan a molestia de acudir a votar. Diferenzas de orde cultural, étnico, racial e relixioso dividen a nosa sociedade. E estas diferenzas son máis esenciais para moitos que a propia idea dunha cidadanía que inclúa a todos. As brechas entre as clases adiñeiradas, a clase media apremiada e os pobres son cada vez máis profundas e fan imposible que poida darse unha auténtica igualdade social. Isto xera un descontento que termina conducindo á pasividade con respecto á esfera pública. Malia que poidamos ter impulsos xenerosos, vivimos nun mercado xigantesco, no que as opcións vitais e incluso os valores morais tratanse como artigos de consumo. Estados Unidos está dividido en comunidades que apenas se toleran, cando non son directamente hostís entre si. Vivimos nuns cotos socialmente pechados que funcionan en parte como enclaves protexidos e en parte como parques temáticos. Quedan recursos políticos que nos permita reivindicar a promesa da nosa historia máis temperá? Non é o desastre de Iraq o que uniu ao mundo nas súas críticas contra Estados Unidos. O que se critica é a visión imperial que nos levou a Bagdad. O mundo (incluídos algúns dos seus elementos menos persuasivos) é implacabel na súa resposta. A función do dólar como divisa de reserva estase debilitando, e o apoio duns aliados no momento oportuno leais empeza a flaquear. No interior do país, unha elite de dirixentes e especuladores, na academia, na economía, nos medios de comunicación e na administración, defenden e explotan a idea de que somos un imperio. Os cidadáns que teñen que pagar o prezo de selo, cos seus impostos e, aínda peor, coa vida dos seus fillos, demostraron ate agora unha paciencia sen límites. Nas últimas eleccións expresaron as súas dúbidas, pero o presidente non pareceu inmutarse. Nin sequera quen esixe unha retirada inmediata de Iraq se atreve a por en tela de xuízo a idea do imperio. E entre tanto, a denegación sistemática dos dereitos constitucionais a aqueles acusados de “terrorismo” empeza a estenderse a toda a cidadanía. Poderá sobrevivir a nosa democracia de continuar a escala e a estrutura actual de intervención global? Quen se nomeou a si mesmos preceptor do país a través da prensa ou a televisión presenta polo xeral un nivel ínfimo de coñecemento histórico ou de reflexión filosófica. Nós, os ensinantes temos que asumir as nosas responsabilidades: erramos claramente na nosa función de pedagogos. Como explicarse se non esa incesante repetición de frases baleiras por parte de quen foron os nosos alumnos? Termos como “centrismo” referido á política interior ou “forza” con respecto á exterior son eslóganes inútiles. É certo que o electorado estadounidense non se detivo a pensar en ideas complexas de xustiza económica ou social. O único que desexan moitos votantes é manter ou incluso ampliar o seu Estado de benestar. Teñen dificultades coa xeografía e a historia. Non comprenden que non é moi probable que quen máis berre pedindo “determinación firme” sexan os mesmos que quen se alistan nas forzas armadas. Noutras democracias occidentais considérase normal o debate sobre o mercado e o Estado, sobre a política exterior e as intervencións militares. En Estados Unidos, o debate adóita ser considerado ilegal. A moitos conselleiros e funcionarios de Washington preocúpalles non ter sintonía cos desexos gobernamentais: temen quedarse sen traballo. Hai algunhas excepcións honrosas, claro (a maioría entre os estadistas de máis idade, como Brzezinsky e Haas). Cando imos deixar atrás esta democracia aletargada de hoxe para volver a ser unha democracia vital, na que os conflitos constitúan a razón mesma da súa existencia? Nunha nación constituída por ondadas sucesivas de inmigrantes é comprensible que os diferentes grupos étnicos manteñan vínculos cos seus países de orixe. Vínculos deste tipo, sen embargo, non impediron que a elite británica orixinaria se enfrontase bélicamente á Coroa en dúas ocasións e que despois a ameazase varias veces máis. Canto máis antiga sexa a nación, máis proliferan os grupos de presión étnicos. Algúns foron peculiares. Por exemplo, o lobby chinés que logrou atrasar o establecemento de relacións diplomáticas coa República Popular de China desde 1949 ate 1972, ano da viaxe de Nixon a Pequín, non estaba formado por chineses. Compoñíase maiormente de misioneiros desencantados polo categórico rexeitamento da sociedade chinesa para o cristianismo, de quen consideraban que o Pacífico estaba predestinado a ser un lago estadounidense e dos partidarios da guerra fría, quen vían na confrontación con China unha fonte permanente de emprego. As veces os grupos de presión étnicos non están tan faltos de realismo. O lobby polaco logrou convencer a varios gobernos estadounidenses de que a Polonia comunista estaba en realidade gobernada por unha alianza católico-comunista, e a eles débese en gran medida a racionalidade das relacións políticas establecidas co país centroeuropeo. Na actualidade temos, entre outros, un lobby cubano, que pretende o derrubamento da revolución cubana, e un lobby israelí, que quere que se considere a Israel como o quincuaxésimo primeiro Estado da nación. Ningún deles podería funcionar sen a axuda doutros grupos ideolóxicos ou sen recorrer ao sentido de misión que se deriva da moral protestante. Cando acadará Estados Unidos unha autodeterminación nacional a este respecto? Os nosos científicos non deixan de investigar e de obter premios Nobel para o noso país, os nosos historiadores escriben libros extraordinarios sobre o pasado americano, os nosos dramaturgos e directores de cine, novelistas e poetas exploran a vida contemporánea cunha arte exquisita. E, sen embargo, para a revista online chamada Salon, lida por unha alta porcentaxe da poboación educada, o evento cultural máis importante do ano pasado está noutra beira. Certas mozas máis ou menos famosas teñen desafiado o represión sexual exhibindo as partes máis íntimas da súa anatomía. Non deixa de ser certo, doutra banda, que un segmento da nación non é capaz de dicir que asústalle máis, se a heterosexualidade ou a homosexualidade, e está obsesionado con ambas. É que o resto da sociedade temos unha vida sexual tan pouco satisfactoria que temos que estar loitando con ela non só de noite senón tamén de día? A Unión Europea estrea presidencia, confiada esta vez a unha dilixente chanceler alemá e a un ministro de Asuntos Exteriores de competencia pouco usual. Pode que chegue o momento de que os europeos examinen de preto as imaxes simplificadas que teñen de Estados Unidos. Quen viu por televisión os funerais oficiais do presidente Ford entenderá que a elite americana se cre asediada -e en perigo, tanto no exterior como no interior-. En Europa hai un sector proestadounidense, e hai grupos antiamericanos diversos e heteroxéneos. Todos empregan demasiadas enerxías preocupándose polas relacións de Europa con EE UU. Todos esaxeran o poder americano e minimizan a nosa fraxilidade e a nosa condición de nación aínda por terminar de formar. Poderán modelar os europeos unha política propia dirixida a superar o caos inxusto e criminal do novo século?.