Á Unión de Europa fíxoa a pedagoxía

Por Santiago Petschen

Unha das vivencias académicas que danme máis satisfacción nos cursos que, como profesor Jean Monnet, dou na miña Facultade de Ciencias Políticas e Socioloxía é recibir a algúns alumnos provenientes da Facultade de Educación. A súa presenza, prodúceme a impresión de que o que explico, nos críticos momentos da Unión Europea, pode caer nun terreo mellor subscrito, tratándose de estudantes particularmente vocacionados para a pedagoxía social. Porque, á Unión Europea, fíxoa a pedagoxía.

Grandes ideas para realizar a Unión Europea tivéronas moitos: Coudenhove-Kalergi, Briand, os creadores do Consello de Europa, os dirixentes da OECE, os impulsores da Comunidade Europea de Defensa. Pero faltoulles capacidade de aplicar. Ten algunha semellanza que acontece agora? O fracaso da Comunidade Europea de Defensa non pode estrañar hoxe. A súa derrota na Cámara francesa non foi a causa senón a que fíxoo patente.

Como pretender naquelas datas, un exército europeo sob unha autoridade política única, cando hoxe, medio século despois do Tratado de Roma, resulta imposible facelo? O que máis claro viu a cuestión, distanciándose un tanto dela, foi Jean Monnet. Os talentos unidos de Adenauer, Schuman e De Gasperi, sen Jean Monnet, non fixesen daquela forma as Comunidades coas que empezou a construírse a Unión Europea. No inicio da construción, a dimensión pedagóxica -tan rara como ignorada no mercado internacional-, aportouna, consciente de ter elaborada “unha filosofía da acción”, Jean Monnet.

Debería, xa que logo, ser lido e meditado tanto como Maquiavelo aínda que o sentido común monetiano teña menos morbo. Se Maquiavelo soubo deducir da historia e da psicoloxía o método para lograr, manter e acrecentar o poder político, Monnet soubo concebir e levar á práctica a forma de converter unha área de guerras mundiais nunha zona de paz. A dimensión persoal de Monnet da que falamos, ten varios aspectos. Primeiro, unha confianza en si mesmo fóra do común. Non tendo sido nunca universitario pois deixou a escola aos dezaseis anos -aínda que agora dea nome a moitísimas cátedras-, era capaz de plantarse diante dos líderes da Europa do momento para dicirlles con convición o que era necesario facer. A súa decisión “consistía”, dinos de si mesmo, “en ir convencer a quen tiñan o poder de actuar, ondequera que estivesen”. O único no que Monnet podía sentirse superior para adoptar aquela actitude perante Viviani, Balfour, Churchill, Schuman, Adenauer, era o seu talento pedagóxico.

Algo que vivía con tranquilidade, a indefectible compañeira da seguridade. Segundo, foi a obsesión por construír o común e por persuadir aos responsables para que se convencesen de “as inmensas posibilidades da acción común”. Monnet vertebrou a súa vocación de pedagogo social en torno a tal obxectivo. Xa que logo buscaba o “entendemento profundo” entre uns homes que “dispoñían nos seus respectivos países de tales redes de influencia que o interese xeral penetraba nos centros de decisión nacionais”. Para as convicións nacionalistas de De Gaulle manifestou a súa clara prevención, orientando o seu voto a Lecanuet e a Mitterrand que se mostraban máis europeístas.

De Gaulle optou por apoiarse no poder asentado nos fortes sentimentos pro franceses. Monnet -sen ter poder- ensinou a construír unha difícil unidade política superando as máis fondas tendencias particularistas. Terceiro, un conxunto de detalles relacionados entre si: a elección dos nomes, a montaxe do lugar de traballo, a coidadosa selección das persoas, as visitas aos que tiñan o maior poder, o non quererse presentar a eleccións políticas, o utilizar métodos moi concretos e pacientes para persuadir, o esixir a redacción duns textos moi esmerados. Concretemos algúns destes aspectos.

O nome escollido que Monnet considerou máis logrado foi o de Comunidade: traballo en común para obxectivo común con rexeitamento frontal ao mercadeo. Tiña preparada a oficina da rúa Martignac para intentar convencer a todas horas. Sobre as persoas dicía: “Nunca abonda a demasiada experiencia dos homes”. E sobre as institucións, “onde reinaba a organización, reinaba o verdadeiro poderío”. Persuadir era para el o exercicio dun “martilleo constante de ideas simples, poucas en número, amplamente difundidas”. Con respecto á tomar unha decisión Monnet era un gran amigo do sistema da ponderación. A proporcionalidade presta atención ao particular. A votación é necesaria para achar á gañador. A ponderación é máis útil para atopar a idea recoñecida como de todos.

Foi moi coidadoso para que se redactasen os textos con suma perfección como aparece no Tratado da CECA (preámbulo e articulado) que resultou modelo para outros tratados posteriores. Sentiría Monnet como pedagogo social (que non didáctico pois non gustáballe a escola e nos seus escritos hai parágrafos demasiado farragosos), que o método da ponderación para tomar decisións quedase arrumbado en Niza dunha forma tan caótica. Tamén sentiría que a palabra común teña sido, na Declaración de Berlín, epíteto só aplicado a tres realidades altamente inconcretas: os ideais, os fundamentos e o futuro.

De palabra moi desexada pasou a ser non xa marxinada senón tamén, temida. É a consecuencia de anos de descoido na construción do metademos europeu. Nos tempos que corremos pode ser enriquecedor intentar penetrar naquela sabedoría práctica que tanto serviu para iniciar a unión de Europa, con duración cando menos ate Maastricht. Sabendo que a gran calidade de Monnet foi a súa capacidade de unir homes, pode ser bo seguirlle nalgúns dos seus criterios: “O meu xuízo axustareino á sabedoría dos grandes homes prácticos”. Ou dos seus puntos de mira: “O enfoque ten máis peso que as cousas mesmas”. Ou de seu perspicacia: “É evidente que os homes que están no poder carecen de ideas novas por falta de tempo e de información e que desexan facelo ben, a condición de deixarlles todo o mérito”. Tamén pode ser valiosa a súa advertencia “é máis fácil facer máquinas que refacer mentalidades”. Europa “non ten máis alternativa cá unión ou unha longa decadencia”. Os tempos e as circunstancias poden cambiar, pero a pedagoxía para afrontar as grandes construcións sociais é algo intimamente relacionado coa natureza do ser humano que sempre é permanente.