Un poeta para Europa

Por Rafael Argullol

Agora que se celebrou, con máis pena que gloria, o 50º aniversario da Comunidade Europea non parece inútil sinalar, unha vez máis, a escasa densidade cultural dunha contribución política que corre o risco de ser exclusivamente técnica. Como era de prever, botouse en falta a referencia aos auténticos construtores intelectuais de Europa, escritores e pensadores que no momento oportuno apostaron por unha idea que, ate a data, tomou corpo con excesivas mutilaciones. Falar de Montaigne, Kant, Goethe ou Valéry houbese sido un signo de vitalidade espiritual.Naturalmente, a lista dos escritores que podemos asociar á idea de Europa é moi ampla pero hai un que, por diversas razóns, sempre me parece que é máis merecedor que ninguén no momento das homenaxes non realizados.

Trátase de Rainer Maria Rilke. E entre as diversas razóns hai unha que xustifica miña predilección. Este poeta nado en Praga, que escribía en alemán e tamén en francés, e que xamais tivo casa propia, desperdigou a súa vida nunha cincuentena de domicilios situados nos máis diferentes recunchos do continente. Grazas a esa condición nómada, Rilke foi algo así como o habitante par excellence dunha Europa que, se ben aínda non existía como tal, tiña unha vigorosa presenza na súa imaxinación. Gran viaxeiro, Rainer Maria Rilke retardó, curiosamente, a viaxe a dous dos países europeus que máis lle interesaban: Rusia e España ou, na súa xeografía simbólica, a estepa e a montaña. Este interese non era meramente turístico posto que para o poeta praguense os dous extremos continentais estaban destinadas a airear e renovar a excesiva presión moral que comprimía o corazón centroeuropeo.

Polo tanto, a Europa de Rilke estaba formada pola simbiose de todas as tradicións culturais europeas. Sen embargo, a viaxe a Rusia e España demorouse moitos anos. Finalmente, Rilke se decidiu a atravesar a estepa e acadou Kazan, perto xa de Asia, onde escribiu un fermoso poema sobre as campás da catedral. A viaxe á montaña, é dicir, á Península Ibérica, foi moito máis complicado. Rainer Maria Rilke pasouse tres lustros acumulando información sobre os dous asuntos que máis lle interesaban: Toledo e O Greco. Segundo sabemos polas súas cartas -foi un das últimas grandes escritores epistolares da literatura europea- a medida que dilatábase a espera voluntaria, maior era a obsesión do poeta por chegar á montaña da revelación.

É obvio, polo tanto, que Rilke tiña unha imaxe moi precisa do que era seu Toledo. Ademais, a espera se fíxo máis tortuosa a partir do momento mesmo en que Rilke asoció o seu ascenso toledano á superación da crise que viña arrastrando na súa creatividade literaria e que tan ben queda reflectida nos cadernos de Malte Laurids Brigge. De novo de acordo coas súas cartas, o poeta tiña postas tales esperanzas no periplo español que percibía con crecente ansiedade o día da partida. Sen dúbida para o moi viaxeiro Rilke tratouse dunha das viaxes máis difíciles da súa vida. Non obstante, tras tantos anos de preparación foi sorprendentemente curto para a época e acabou cunha vistosa paradoxo xeográfica.

En total, a estancia non chegou a catro meses. Aínda que non hai testemuños directos, sabemos bastante das vicisitudes da travesía grazas ás cartas recibidas polos amigos de París, cidade na que Rilke entón residía. Cruzou a fronteira por Bayona o 31 de outubro de 1912 e un par de días despois, o 2 de novembro, Día dos Defuntos, como o poeta lembra aos seus correspondentes, áchase xa en Toledo. Empeza o que con pompa denomina a viaxe de viaxes.Pero a viaxe de viaxes acabará desenvolvéndose por carreiros moi distintos dos previstos. É certo que nos primeiros días Rilke sente que Toledo confirma as expectativas forxadas ao longo de tantos anos.

Na súa tentativa de encaixar na arquitectura toledana todas as ideas preconcebidas, a cidade convértese provisionalmente naquela ansiada montaña da revelación na que a veces salienta a cábala feixón e, a veces, o misticismo cristián; todo, desde logo, coma se dun cadro do Greco tratásese. Rilke cree próxima a viraxe na súa vida que devolveralle a creatividade. Con todo, transcorridas unhas semanas, os naipes se lle poñen boca embaixo e Toledo deviene literalmente insoportable.

Rilke abandona o galiñeiro acariciado ao longo de anos e decepcionado parte para o sur. O 1 de decembro de 1912 o topamos en Córdoba, onde fundamentalmente interésalle o pasado islámico, e o 4 do mesmo mes chega a Sevilla, cidade que gústalle por seu “falta de gravidade”. O ton é desalentador pois a viaxe de viaxes está resultando falido. Entón ten lugar o acontecemento imprevisto. Alguén -as cartas non deixan claro quen- aconséllalle desprazarse ata outra cidade que en absoluto estaba prevista no seu itinerario e Rainer Maria Rilke encamíñase para Ronda, onde se aloxa no Hotel Reina Vitoria. Os feitos precipítanse e inmediatamente aos ollos do poeta Ronda convértese en Toledo, non, por suposto, a cidade real senón aquela cidade imaxinada, montaña da revelación, coa que Rilke soñara repetidamente e que, nas súas ilusións debía proporcionarlle a curación espiritual.

Durante un mes o escritor de Praga informa aos seus interlocutores que en Ronda atopou ese acougo que debe levalo ao degoxado xiro da súa existencia. O 14 de xaneiro de 1913 interrómpese a actividade epistolar. Xa non hai máis informacións sobre Ronda pero agora sabemos que por eses mesmos días Rilke reinicia a actividade poética e que nesa estancia, para el prodixiosa, enraízase A triloxía española, obra fundamental no seu traxecto estético e preludio das elexías de Duino e As sonatas a Orfeo, as súas obras mestras.A única noticia posterior, de regreso para Francia, corresponde a un día en Madrid, o 19 de febreiro, coa finalidade exclusiva de visitar O Escorial e o Museo do Prado. Unha semana despois Rainer Maria Rilke reencóntrase cos seus amigos parisienses. Quen queira pode ter esta viaxe como o exemplo perfecto das ideas preconcebidas que se resisten denodadamente ás evidencias da realidade. Pode ser. Tamén é válida a lectura oposta, pois Rilke seguramente deuse por satisfeito con atopar seu Toledo, aínda que non fose en Toledo senón en Ronda. Baixo esta segunda perspectiva o aconsellable é a busca independentemente de que o achado se produza nunha paisaxe imprevisto.

Non foi a única vez que ocorreulle algo deste tipo a Rainer Maria Rilke, o poeta da cincuentena de domicilios, case sempre prestados. Mentres outros escritores se teimaron en afianzar as fronteiras, pechando con frecuencia os espazos mentais, Rilke concibió a literatura co mesmo carácter transhumante con que concebía a vida. Lonxe de aprisionarse nunha identidade de casas monolíticas, que seguro antes ou despois esmagan aos seus habitantes, aceptou o risco de descubrir os múltiples camiños do home e, no que fai a europeu, pode dicirse que ningunha das grandes tradicións espirituais de Europa quedou na marxe da súa poesía.Rainer Maria Rilke cambiou moito de domicilio, pero sentía a Europa como a súa casa.