Europa no limbo

Por Carlos Fuentes

Visitei Europa por primeira vez en 1950. As feridas da II Guerra Mundial eran visibles. Cidades destruídas. Poboacións empobrecidas. Cartóns de racionamento. Todo resumiuno, cunha estética do máis lúcido terror, Max Ernst na súa pintura Europa despois da choiva, exposta nunha galería da Place Vendôme de París. Alí, outro gran xenio do surrealismo (Luís Buñuel era o seu par) convertía a catástrofe europea nunha paisaxe abatida de roca cadavérica iluminada apenas polo sol dunha eclipse. Se Max Ernst daba a resposta estética á guerra, tres estadistas buscaban a resposta política. Francia e Alemaña iniciaron as guerras de 1870, 1914 e 1939. Establecer un pacto da concordia entre ambas nacións parecía -e era- o alicerce da paz. O chanceler francés, Robert Schuman, o chanceler alemán, Konrad Adenauer e o gran internacionalista francés Jean Monet construíron unha alianza de cooperación franco-xermana que foi garante da paz europea durante case seis décadas. Pero Alemaña estaba partida pola metade debido á política estalinista de crear unha zona de seguridade para a URSS, do río Elba á fronteira ruso-polaca. A Cortina de Ferro illou a media Alemaña e todo o Leste europeo privouse, así mesmo, da recuperación económica auspiciada polo Plan Marshall, orixinalmente proposto tanto ao Occidente como ao Oriente europeos. O Plan Marshall, é certo, non era inocente. Ao finalizar a guerra, Estados Unidos tiña un trío de estadistas (o presidente Harry Truman e os secretarios de Estado George Marshall e Dean Acheson) que miraban lonxe e entendían dúas cousas: que a recuperación económica de Europa era a maior barreira contra a expansión soviética e que Estados Unidos demandaba unha economía europea resucitada para ampliar e fortalecer o propio mercado norteamericano.

Que os países do Occidente europeo, recuperándose economicamente, afirmarían cada vez máis a súa independencia política, era previsible. Que os do Oriente quedasen suxeitos ao Kremlin, tamén o era, como o demostraron os intentos de democratización do socialismo en Hungría e Checoslovaquia. Que o sistema enteiro traducíase en baixa produción, baixo consumo e excesivo gasto militar, auguraba, como o viu ao cabo Mijaíl Gorbachov, o esborralle do mesmo. A comunidade europea saíu fortalecida do fin da guerra fría. Pero se se acabou a neta confrontación ideolóxica capitalismo-comunismo mediante un sistema mixto de capitalismo con amplas garantías sociais, xurdiron a encher o baleiro ideolóxico diferenzas étnicas, relixiosas, nacionais, e un imprevisto: a migración das antigas colonias africanas ás vellas metrópolis europeas.

Se evoco este transfondo é só para admitir que a puxanza económica de Europa parecía tolerar estes desafíos internos e externos. O que hoxe se pon en dúbida non é xa o desafío externo, senón a catarata de males internos. Ausente de Europa desde hai seis meses, alármame o cambio que percibo neste verán de 2008. O aumento do prezo da gasolina a 145 dólares por barril ameaza a cultura do automóbil e impón restricións á circulación. O centro de Londres élle vedado ao automóbil privado para favorecer o transporte colectivo. París convértese nun velódromo de motonetas e motocicletas. Ao prezo do combustible engádese agora o da alimentación, comentado hai meses nestes artigos como unha posibilidade que hoxe é un feito: o prezo do alimento en Europa ascendeu nun 40% no último cuarto e a escaseza ameaza a numerosos produtos. Os valores inmobiliarios descenden (nun 20% só en Inglaterra) pero os intereses bancarios ascenden. O emprego sofre unha diminución dolorosa. Só en España, as excelentes reformas sociais do Goberno de Zapatero (dereitos da familia, igualdade sexual, modernización civil) resultan insuficientes para darlle a cara ás esixencias da produtividade, o crecemento e a competitividade en crise.

Abordando estes temas, Zapatero perde popularidade, pero seica obriga a España a ver a realidade: a bonanza detívose, as vacas fracas chegaron, a realidade económica debe ser vista con tanta imaxinación como, até agora, a realidade social. O valor político mídese na adversidade tanto ou máis que na fortuna. Engádase a este brusco descenso económico unha serie de graves fallas políticas. No seu intento de actividade indisciplinada, o presidente de Francia, Nicolas Sarkozy, vai deixando unha serie de iniciativas incumpridas e outras que substitúen o indeseado co imposible. A unión mediterránea proposta por Sarkozy tiña que irritar profundamente a Alemaña, excluída do Mare Nostrum en tanto que lle daba a Turquía unha sobremesa insípido a cambio da exclusión de Ankara do gran banquete europeo. O proxecto mediterráneo desangrouse para quedar como un documento de boas intencións.

Até que punto danouse, tamén, a relación franco-xermana, pedra angular do edificio europeo? O ingreso á Unión Europea dos países menos desenvolvidos do Leste -e aínda dos máis prósperos- crea adiamentos, desniveis e friccións, entre elas as da migración Este-Oeste, que, axuntada á migración de África a Europa, dá lugar a tensións que pon a proba numerosos datos da integración europea. O primeiro, a capacidade ou incapacidade de integrar ao traballador africano á economía do Norte. Enseguida, a maneira de regular a corrente migratoria cumprindo a lei pero sen violar os dereitos humanos dos migrantes. Terceiro, a incapacidade das economías africanas para reter aos seus propios traballadores e a debilidade dos programas africanos de construción nacional. E cuarto, a falta de protección ao traballo e a presenza de réximes autoritarios ou de desorde política en partes de África: da ditadura de Mugabe en Zimbabue á fame fatal de Darfur.

Silvio Berlusconi, o bufón da política italiana, permítese lamentar a ausencia de grandes figuras no taboleiro europeo. Creo que o problema non son os líderes: o problema son os problemas e no mundo globalizado o que sucede en Europa repítese, en graos maiores ou menores, noutras partes. A migración laboral. O prezo dos combustibles. O prezo da alimentación. Os intereses en ascenso. Os valores inmobiliarios á baixa. A crise financeira. E o espectro lívido da inflación.

Tirado do xornal EL PAÍS - 03.08.08