PROPOSTAS PARA O SOCIALISMO EUROPEO. ALGÚNS ELEMENTOS PARA O DEBATE
RAIMON OBIOLS
IIntrodución Este documento quere contribuír a propiciar unha discusión sobre a situación actual en Europa e sobre as perspectivas do socialismo europeo. Son temas que nos interesan porque, a medio e a curto prazo, prácticamente todo está subordinado a eles. En aspectos básicos, as solucións aos problemas e retos das nosas sociedades serán europeas ou non serán.
Pódese dicir tamén que os principais retos do mundo da globalización vertixinosa, cheo de posibilidades e ameazas, terán un ou outro tipo de saída en función da capacidade de Europa para constituírse nunha forza global. A globalización pódese converter nun potente “federador” de Europa e do socialismo europeo, pero tamén pode converterse nun “inhibidor” se prosperasen nos vindeiros anos as actitudes de replegue nacional.
Que as cousas vaian nun sentido ou noutro depende da evolución das opinións públicas e dos proxectos políticos. Este non pode ser un momento para a pausa reflexiva; fai falta reflexión e debate, pero por enriba de todo é precisa a acción.
A situación europea.
A situación da Unión europea non é boa. O futuro da Constitución está en suspenso debido ao resultado negativo dos referendos en Francia e nos Países Baixos. Nas institucións europeas e nos gobernos é un momento de pausa, máis ou menos "reflexiva", e aparecen novas divisións nos gobernos e nas opinións públicas. Non é certo, como algúns interesadamente afirman, que "o Tratado constitucional esté morto": os procesos de ratificación seguiron adiante en parte, e unha maioría dos Estados membros da UE, representando unha maioría da poboación da Unión, pronunciáronse xa a favor.
Cremos que se producirá unha reanudación do proceso constituínte porque a integración de Europa é unha necesidade que tenderá a imporse nos vindeiros anos por enriba dos avatares actuais.
Mais non se pode prever agora, con precisión, que formas e contidos concretos, que calendarios, programas e liderados terá a futura reanudación. A crise deixa abertas distintas opcións, sobre as que fai falta reflexionar e debater a fondo, sen que isto implique a interrupción do proceso constituínte.
A reflexión e o debate son imprescindíbeis, porque esta crise do proceso constituínte non é a causa senón a manifestación dunha crise europea de alcance máis amplo, que temos que comprender se queremos atopar as respostas axeitadas.
Se miramos as cousas tal como son, en Europa hai síntomas de crises en aspectos claves: unha situación económica e social problemática, con crecemento débil e visibles atrasos comparativos en relación a outras rexións do mundo globalizado, sentimentos difusos de inseguridade, unha tendencia á precarización do traballo e á exclusión social de franxas da poboación (especialmente entre as mozas), problemas de disgregación relacionados cos fenómenos migratorios; e tamén un distanciamiento visíbel entre a cidadanía e os instrumentos e institucións da política (que non teriamos que confundir precipitadamente cun fenómeno de despolitización).
O panorama político é bastante problemático. Ao "non" francés e holandés do 2005 e aos retos derivados da ampliación da UE, o 2004, engádense situacións de incerteza e dificultades á maioría dos grandes Estados membros, coa excepción de España. En Francia hai unha crise política profunda, coa dobre incógnita do resultado das presidenciais do 2007 e do proxecto europeo que impulsará o sucesor ou sucesora de Chirac. En Gran Bretaña hai unha atmosfera de final de reinado: a crise derivada da insensata invasión de Iraq e unha serie de problemas internos levaron a Blair á cota máis baixa de popularidade dun "premier" desde 1960 (26 %). Os seus posíbeis sucesores, Gordon Brown e David Cameron, rivalizan en euroescepticismo.
En Italia, a vitoria da coalición encabezada por Romano Prodi e a elección de Giorgio Napolitano como Presidente da República son boas novas, pero o novo goberno dispón dunha maioría escasa. Alemania podería eventualmente formar unha coalición de impulsores do proceso constituínte, con España, Italia, Bélxica, Austria, Luxemburgo e outros países; pero ao falar dunha "refundación" da UE, Angela Merkel parece matizar a súa posición primeira de manter con firmeza o proceso de ratificación europea da Constitución. As tendencias a la “renacionalización” das políticas gobernamentais están presentes máis ou menos en todas partes. En Polonia, en especial, os conservadores no goberno formaron coalición con forzas populistas e de extrema dereita, radicalmente antieuropeas.
Riscos e oportunidades.
Aínda que este panorama europeo non é positivo, non damos ao término "crise europea" unha connotación só negativa. Malia a crise, “a nave vai”: a máquina comunitaria segue funcionando; a ampliación xerou un notábel dinamismo e progreso económico nos novos Estados membros, mentres unha cola de países queren ingresar na Unión.
As crises suscitan riscos mais tamén abren oportunidades. Na situación europea actual, as oportunidades son considerábeis. En troques, abundan as previsións pesimistas e as "utopías negativas", que sinalan os problemas e riscos que teñen as nosas sociedades, pero ignoran as indiscutibles posibilidades que temos abertas.
Ate non faltan voces que indican que en Europa o aire do tempo comeza a evocar o dos anos 30 do século pasado, cando se intuía unha catástrofe sen que se puidese percibir o seu perfil exacto e sen saber que facer para evitala. Algúns, desde posicións neoconservadores (e tamén desde sectores minoritarios da esquerda), falan da conveniencia, para sacudir a pasividade e o declive de Europa, dunha crise catártica, un renacer da esperanza, os liderados e a agonía colectiva dos tempos bélicos do pasado: "what we need is leadership and disaster".
A tese reaccionaria do "canto peor, mellor" fixo sempre un mal inmenso aos pobos e á política de esquerda. As teses “declivistas· e catastrofistas, doutra banda, non son inocentes; como non o son tampouco as que, simétricamente opostas, abonaron durante tantos anos o optimismo beat que afirmaba que o mercado resolveríao todo. Unhas e outras expresan os intereses de quen desconfía ou se opón ao poder resolutivo das maiorías democráticas.
Moitos e moitas socialistas europeos cremos que a situación actual é, precisamente polo seu carácter crítico, unha oportunidade inédita para impulsar unha discusión transnacional europea e unha converxencia das nosas políticas e dos nosos instrumentos para facer política en Europa nos vindeiros anos.
En Europa e na esquerda son hoxe urxentes novas anticipacións políticas positivas que, apunten a unha reanudación de conciencia individual e colectiva no conxunto das opinións públicas europeas, e no noso propio campo, diante dos retos e das cousas que temos que facer nos próximos anos.
Uns “novos comezos” da esquerda europea non só son desexables: son necesarios e posibles sobre a base dunha modernización intelixente das nosas formulacións e dunha innovación decidida dos nosos proxectos e métodos de acción.
Un proxecto europeo dos e das socialistas.
Se esta perspectiva de desenvolvemento de novas iniciativas políticas, co desenvolvemento efectivo dun novo suxeito político europeo (o Partido Socialista Europeo, PSE) non saise adiante, a tendencia evolutiva podería volverse negativa: cara a repliegue e unha renacionalización das nosas políticas e, en consecuencia unha debilitación das nosas capacidades, ate nos ámbitos nacionais. Por este motivo cremos que un proxecto europeo dos e das socialistas é indispensábel e prioritario.
Non se trata dunha tarefa sinxela. Os obstáculos son abondosos. Unha discusión de ámbito europeo non é doada, debido á prioridade dos asuntos nacionais, a diversidade das culturas políticas, e as peneiras, aínda importantes, que impoñen as distancias e as linguas.
A estas dificultades súmase a imprevisibilidade dun futuro que, quizais máis que nunca, é enigmático. Pero aínda que os acontecementos non son predecíbeis, as tendencias si o son, a condición de ler de xeito atinado a evolución do presente. As anticipacións contan. Na vida económica son un dos principais indicadores de confianza. Na acción política a anticipación (unha determinada visión do futuro, un proxecto), é a forza que xera o dinamismo colectivo e abre a posibilidade de novos avances.
Hoxe unha maioría das opinións públicas cre que Europa precisaría abrir un novo periodo de relanzamento político e económico, con ambición e visión de futuro. Esta demanda apunta ademais desenvolvemento e innovación, ocupación cualificada, investimentos en formación, procura de servizos, cohesión social en base a unha fiscalidade non punitiva e xusta. Saben que é a nivel europeo e mundial onde se verificarán as batallas decisivas polo seu nivel de vida e a súa seguridade profesional e social.
Preocupadas polos efectos da globalización, as opinións públicas interróganse sobre o futuro de Europa e piden novas respostas que teñan credibilidade, eficacia e coherencia.
Os que cremos que estes retos só se poderán afrontar cun proxecto europeo ambicioso temos a confianza de que podemos acadar o apoio das maiorías europeas se suscitamos con claridade un proxecto común dos socialistas europeos.
Estamos nunha situación que fai preciso e posible este obxectivo, e sería unha mágoa que nos ámbitos da esquerda, o socialismo e a socialdemocracia de Europa non se producise o intenso debate necesario e as iniciativas acaídas nesta dirección.
O que suscitamos é desde logo complexo, mais pódese pode formular dun xeito simple: unha iniciativa, con vontade de continuidade, para discutir entre nós e transnacionalmente, co obxectivo de achegar a nosa contribución de ideas e de iniciativas prácticas a tres retos, hoxe en día estreitamente interrelacionados: 1. O relanzamento do proceso constituínte de Europa,
2. A revitalización do debate político europeo,
3. A modernización europea do proxecto socialista.
A crise do proceso constituínte.
Se nos preocupa a actual "crise constituínte" europea non é principalmente por unhas ansias europeístas ou federalistas senón porque partimos dunha dobre constatación:
1) a unidade política de Europa é un obxectivo estratéxico necesario para facer fronte aos retos que se suscitan aos nosos pobos (defensa e desenvolvemento do modelo social europeo, igualdade de xénero, loita contra as desigualdades, revitalización dos procesos democráticos, cohesión social e territorial, transición a unha economía do coñecemento, impulso á investigación e á innovación, xestión restauradora do medio ambiente e da paisaxe, papel de Europa no mundo);
2) só poderá seguir construíndose a Europa política mediante o consenso e o apoio dos seus pobos e se amplos conxuntos de cidadáns e cidadás participan na súa construción.
Debido ao resultado negativo dos referendos en Francia e nos Países Baixos, o proceso de ratificación da Constitución europea fica cuestionado. Se o voto que gañou nestes dous países tivese unha orientación inequívoca, as cousas serían, en Europa, relativamente máis sinxelas. Non é o caso: os "non" foron moi heteroxéneos, froito, como escribiu Habermas, de "sentimentos ambivalentes e motivacións mesturadas". Outros interpretaron os “non” como un voto de castigo “multilevel", en distintos niveis e direcións. En todo caso, non é posíbel unha resposta que proporcione satisfacción a posicións tan diversas como, por unha banda, as dos comunistas e trotsquistas franceses, outro dos socialistas, dos verdes e dos “altermundialistas”, ou, por outro, as da extrema dereita de Le Pen e de la “dereita soberanista" de De Villiers ou Pasqua. O mesmo se pode dicir con respecto ao voto negativo en Holanda ou outros países con elevada porcentaxe de euroescépticos. En todo caso, os acontecementos posteriores á dobre vitoria dos “non” amosou como mínimo tres cousas:
Primeiro, que non existía o famoso "plan B" no caso de que o proceso de ratificación batese con posicións contrarias nalgún dos Estados membros;
Segundo, que os defensores dun "non europeísta de esquerda" non tiñan un proxecto alternativo único e preciso, máis aló da defensa da Europa social ou da afirmación xeral de que "outra Europa é posíbel";
e terceiro, que detrás do compromiso do proxecto de Tratado constitucional había, entre os gobernos nacionais, posicións e proxectos distintos (este é, por certo, o trazo que define todo compromiso e non tería que constituír ningunha sorpresa).
O actual "periodo de reflexión" ten por causa principal o terceiro destes feitos: cuestionada a viabilidade do compromiso constituínte, os gobernos e sectores máis favorabeis a unha Unión fundamentalmente intergobernamental (minimalista e neoliberal) precipitáronse a dicir que a Constitución xa morrera (esquecendo que o proxecto de Tratado aprobado o outubro de 2004 e asinado en Roma polos representantes de todos os Estados membros, contaba cunha maioría que foi medrando). En cambio, os partidarios do progreso na integración comunitaria e política de Europa se pronunciaron pola continuación dun proceso constituínte subscrito pola Convención europea e polos gobernos da Unión. O “periodo de reflexión” e os escenarios de saída.
Nesta situación, nin se podía seguir adiante coma se nada acontecera, nin era aceptábel dar por soterrada a Constitución. Así, o Consello europeo do 16 e o 17 de xuño de 2005 atopou unha solución de compromiso abrindo un "periodo de reflexión" sobre o futuro de Europa e do Tratado constitucional, o mérito principal do cal, na súa primeira fase, foi por en evidencia as diferenzas existentes entre os distintos gobernos nacionais da UE, mais tamén o feito de que o Tratado foi xa ratificado por novos Estados membros : Luxemburgo, Bélxica, Estonia, probablemente Finlandia durante o verán do 2006, e conta polo tanto cun apoio maioritario, mentres que outros decidiron adiar a ratificación sine die ou non está de momento na súa axenda (Dinamarca, Gran Bretaña, Irlanda, Polonia, República Checa e Suecia)
Perante a situación actual, os escenarios de saída que se suscitaron son esquemáticamente os seguintes:
1) a continuación do proceso de ratificación do Tratado constitucional. Tendo continuado algunhas ratificacións após os resultados francés e holandés, trataríase de continuar o proceso, co obxectivo de obter o mínimo das catro quintas partes dos Estados membros (vinte de vinte e cinco), agardando que os outros decidisen finalmente sumarse ao “si”;
2) Fórmulas que faciliten unha ratificación en Franca e Holanda. Sen o cambio de posición destes dous países é difícil que os estados que adiaron a ratificación se somen ao Tratado. Trataríase de estudar fórmulas que permitisen someter nos dous países a unha nova formulación (por exemplo sometendo a aprobación só as partes I e II do Tratado, cunha declaración política ou un protocolo adicional que garantise o compromiso da UE no mantemento do modelo social europeo);
3) Aprobación dun Tratado constitucional reducido ou modificado. É a opción que buscaría un consenso para adoptar os aspectos menos controvertidos do Tratado constitucional: reformas na Presidencia do Consello, creación do Ministro de Asuntos Exteriores, introdución do voto por maioría cualificada en novas materias, etc.;
4) Revisión dos Tratados actuais. Limitaríase, fronte a imposibilidade de ratificación do Tratado constitucional, a revisar os Tratados vixentes para efectuar as modificacións imprescindibeis para o funcionamento da Unión ampliada a 27 ou máis Estados membros;
5) Adopción dalgúns elementos do Tratado constitucional, sen modificación dos Tratados: consistiría en ir implementando algúns elementos do Tratado institucional mediante acordos interinstitucionales sen modificación dos Tratados vixentes.
6) Constitución dun núcleo de países dispostos a avanzar nunha maior integración: O xefe de goberno belga, Verhofstadt, fixo a proposta para o grupo de países do eurogrupo, e Chirac falou tamén dun “grupo pioneiro”.
É difícil - e non reside aí o noso obxectivo - facer unha valoración desta gradación de opcións, ou doutras que se poidan formular, e da súa viabilidade futura.
Desde un punto de vista político, o obxectivo desexábel pola nosa banda é claro: o feito que o Tratado constitucional sexa ratificado por unha maioría dos nosos concidadáns e conciudadás, así como por unha maioría dos Estados membros, nos lexitima e impúlsa a defender a continuación do proceso de ratificación do Tratado constitucional. En particular, cremos que é importante manter os avances das partes I e II do proxecto, para permitir un sistema de decisións máis transparente, eficaz e democrático.
Non se pode abandonar o proceso constituínte, pero é evidente tamén que fai falta respostar ás preocupacións expresadas por unha parte importante do electorado, permitindo aos países que votaron en contra, e aos países que decidiron parar o proceso, abrir unha vía cara ao consenso xeral.
Neste senso valoramos positivamente a resolución sobre o período de reflexión que se aprobou no Parlamento europeo o pasado 19 de xaneiro do 2006 (por 325 votos, 125 en contra e 51 abstencións).
Reafirmando o apoio ao Tratado constitucional e subliñando que os problemas políticos e a debilidade institucional da UE poden agravarse se non se implementan as reformas necesarias, o PE propón a estruturación dun debate asociando as institucións europeas e nacionais, así como as sociedades civís, sobre todas as cuestións de fondos relativas á construción europea e ao seu futuro. Propón como obxectivo dar respostas axeitadas ás preocupacións manifestadas polo electorado francés e holandés, de forma que as dificultades para a ratificación do Tratado constitucional non se convertan en insuperábeis. Afirma que todas as opcións fican abertas sobre o futuro, mais considera que unha conclusión positiva do periodo de reflexión e debate consistiría en manter o Tratado constitucional, cousa que só será posíbel se o proceso é acompado de medidas importantes destinadas a dar confianza e persuadir á opinión pública.
O calendario.
A resolución do PE considera que as conclusións do periodo de reflexión terán que establecerse como moi tarde durante a segunda metade do 2007 (ano con presidencia alemá no primeiro semestre, e portuguesa no segundo). Evidentemente, o calendario político-electoral influirá moito no ritmo e na orientación futura do proceso (en 2007 haberá eleccións en Francia e nos Países Baixos).
É razoábel supor que unhas conclusións do periodo de reflexión se situen no 2007, sob presidencia alemá ou portuguesa. O Consello europeo de xuño do 2006 podería decidir unha extensión do periodo, tal como suxeriu a actual presidencia austriaca.
Máis aló destes prazos, hai un certo consenso na UE sobre o criterio de que o 2009 tería que ser considerado como unha data límite para a entrada en vigor dun novo Tratado, por consideracións políticas de fondo, en relación á vitalidade e viabilidade do proceso de integración e ao feito de que o marco institucional actual e a perspectiva dunha nova ampliación prevista para o 2007 e 2008 (Bulgaria e Rumania) fan indispensábel proceder a unhas reformas.
Un proceso máis longo acrecentaría o risco dunha perda xeral de confianza, cunha sensación de calexón sen saída e unha crecente "eurofatiga" das opinións públicas e das forzas políticas e os gobernos.
Atopámonos así perante dun calendario (2006 e 2007, e máis aló ate o 2009) ao longo do cal se pretende efectuar un debate e unha negociación. O obxectivo xeral deste periodo sería a definición e a posta en marcha dunha saída consensuada para acordar o novo Tratado constitucional.
É tendo en conta este calendario, teranse que por en marcha as iniciativas e debates europeos dos socialistas.
O “debate cidadán”.
É probábel que, sen o choque que significou o "non" de Francia e en Holanda, a Europa "oficial" non tería a lucidez de asumir ate que punto, nos últimos anos, unha parte importante da cidadanía se distanciou da Europa das institucións.
Preténdese agora de novo facer fronte ao problema da implicación e a converxencia das opinións públicas europeas sobre o proxecto constituínte europeo. De novo ponse na orde do día unha ampla discusión das cuestións europeas e se organízan debates nacionais e tamén de ámbito xeral europeo.
O 13 de outubro de 2005, a Comisión propuxo o que denominou o "Plan D, de democracia, diálogo, debate” e a vicepresidenta Margot Wallström, responsábel de relacións institucionais e da estratexia de comunicación, comezou un conxunto de iniciativas nesta dirección. Este debate sobre o futuro europeo conta en Internet cunha páxina bastante activa
No trasfondo destas formulacións de debate e escoita das opinións hai a percepción, tal como se afirmou repetidamente, que "é o contexto máis que o texto" aquilo que motivou o dobre rexeitamento francés e holandés á Constitución. Pártese da constatación que unha maioría da opinión europea é favorábel a unha Constitución (nunha porcentaxe que evoluciona ao redor do 65 %) e que aínda en Francia e en Holanda a cidadanía ten unha percepción maioritariamente favorábel a unha Constitución europea (68 % en Francia segundo o último eurobarómetro).
Mais unha limitación (e eventualmente un problema) que suscita este enfoque en busca dun novo consenso constituínte nas opinións públicas, é que corresponde ao esquema dunha Europa que desde arriba convida a un debate democrático ás sociedades civís nacionais. Este enfoque hoxe en día é o único posíbel, e é positivo se aquilo que se quere é conseguir que os cidadáns e cidadás confien máis nunha UE máis receptiva, aberta e transparente. Tamén pode influír nun progresivo cambio de percepcións que axude ao proceso de negociación dun acordo sobre o Tratado constituínte .
Pero todo o mundo é consciente da entropía dos "foros cidadáns" convocados verticalmente, que non poden ser sustitutivos dos necesarios procesos políticos de deliberación e suma de opinións e consensos activos, de maiorías políticas e electorais, que só poden chegar do xogo das forzas políticas, sociais e culturais, nos diferentes países e, dunha forma crecente, no espazo transnacional europeo.
A manifestación máis gráfica dos límites deste procedemento "vertical" é a acumulación de centos de achegas de individuos e colectivos que se suceden, cunha considerábel entropía, nas páxinas web das Institucións que en Internet promoven a discusión. As achegas individuais xeran o dobre problema da indiferenza e do colapso.
Trátase de procedementos que, no mellor dos casos, poden permitir que as opinións dos cidadáns e dos colectivos sexan escoitadas. Pero non son funcionais para a conformación e suma de opinións, proxectos e consensos activos, de maiorías políticas que poidan influír decisivamente sobre o curso das cousas. Estes procesos só poden producirse nunha dimensión "horizontal", nos ámbitos nacionais e, de xeito paulatino, no ámbito transnacional europeo.
A conclusión de todo iso parécenos que é esta: as institucións non poden substituír as forzas políticas e sociais; e a medio prazo as forzas políticas e sociais de ámbito nacional tampouco poderán substituír o papel crecente dos suxeitos colectivos europeos, que lograrán un papel cada vez máis importante.
Para obter unha resposta positiva ao impás constituínte e xerar unha dinámica de relanzamento do proxecto europeo, a combinación de negociación entre as maiorías democráticas nacionais e os seus gobernos, e dun debate "cidadán" estimulado polas Institucións, é un procedemento necesario pero incompleto, non abonda. Tamén hai que estimular unha terceira dinámica constituínte de opinións públicas transnacionais e de suxeitos colectivos de ámbito europeo.
Isto só se pode facer dende a sociedade e dentro da sociedade. Neste terreo, a prioridade absoluta dos e das socialistas europeos, tería que ser a construción e o desenvolvemento de “agregadores”. Referímonos ás plataformas de ideas, iniciativas e debates que poden ir sumando a unha perspectiva común aos e as socialistas dos distintos países europeos.
Esta perspectiva de desenvolvemento constitutivo de "suxeitos europeos" sobre a base dunha rede de “agregadores”, pode contribuír nos vindeiros anos a unha superación positiva da actual "crise constituínte"; pero en calquera caso vai máis alá, porque tanto no caso dunha saída favorábel daquela (pola que fai falta loitar activamente) como na hipótese contraria (unha vitoria dos enfoques máis minimalistas e intergubernamentalistas), mantense a posibilidade e a necesidade de construír “sociedade civil socialista” en Europa
A perspectiva dos cidadáns e cidadás.
Ollemos agora as cousas desde outro punto de vista. En xeral, en Europa, as relacións actuais entre política e sociedade civil son pésimas
É frecuente interpretar esta situación como un alonxamento entre a sociedade individualizada e a cousa pública. Pero unha situación de distancia e desconfianza non ten que interpretarse erradamente coma un estado de despolitización. A tendencia á individualización é unha realidade dos nosos tempos, pero de feito, con linguaxes e énfasis diversos, con protestas, con escepticismo ou desconfianza cara a "os políticos", con abstención crecente, ou cunha sensibilidade acentuada cara ás formulacións de identidade e populistas, as sociedades europeas están amosando unha demanda de política.
O noso punto de partida, para axudar a topar respostas ao reto que isto suscita, non ten que ser a defensa duns intereses partidistas ou institucionais. Trátase de axudar a facer dos partidos e das institucións aos que pertencemos ou aos que damos apoio os titulares democráticos duns proxectos apoiados nunha opinión colectiva en desenvolvemento. E, en consecuencia, de incidir na xeración desta opinión.
As nosas iniciativas terían que partir da perspectiva dos cidadáns e cidadás como elementos protagonistas dun debate e dunhas propostas.
Terían que situarse no terreo da cidadanía, na sociedade civil, e partindo deste punto, terían que aspirar a un xogar unha función en "diagonal", de facilitación de diálogo, debate e iniciativas, entre o mundo "horizontal" da sociedade civil, das súas opinións, os seus movementos e asociacións, e o mundo "vertical" dos partidos e as institucións democráticas. Queremos situarnos no terreo de fronteira, de contacto entre “insiders” e “outsiders”, “verticais” e “horizontais”, entre afiliados e responsabeis do mundo político e dos movementos e asociacións da sociedade civil.
Os territorios de fronteira poden ser os máis interesantes, os máis fecundos e significativos. Neles pódense producir, paradóxicamente, procesos simultáneos de mestizaxe e de descontaminación. Producen conexións fértiles e evitan a fixación dos "ghettos of the mind" que segregan de xeito inevitábel as posicións de illamento autoreferencial. En particular cremos que é preciso o diálogo entre os partidarios e os contrarios ao proxecto de Tratado constitucional. Moitos de nós pronunciámosnos a favor do proxecto de Tratado constitucional. Parecíanos un compromiso aceptábel que permitía que a Europa dos 25 seguise avanzando nun cadro máis claro e equilibrado de organización dos poderes, cunha unificación dos tratados existentes sen modificación do seu contido político. Aqueles que desde a esquerda propiciaron o dobre “non” francés e holandés dicían que detrás dunha fachada de aparente neutralidade, o proxecto de Tratado debuxaba un proxecto ideolóxico e político neoliberal, que quedaría así constitucionalizado, “inscrito no mármore”, etc.
É evidente que a discusión non avanzará se só se limita á defensa destas interpretacións antagónicas. En cambio, sobre outros asuntos pode adiantar.
Un novo enfoque tería que partir da constatación empírica que:
1) hai o risco que se se alonga e se deteriora un impás constituínte, quen sairá gañando son os partidarios das saídas minimalistas e intergobernamentales;
2) non existia un “plan B” para o caso de vitoria do “non” e
3) tampouco se xerou unha dinámica unitaria significativa no campo dos “non” de esquerda.
Tamén tería que partir dunha valoración xeral do proceso europeo dos últimos anos. Nos intentos de interpretación sobre as causas do duplo "non" ("malaise" francés e crise do multiculturalismo en Holanda, distancia crecente entre as opinións públicas e os partidos, inmigración e retrocesos na cohesión social, deslocalizacións, sentimento de inseguridade, pesimismo de cara ao futuro, etc.), tendeuse a silenciar ou subvalorar outro aspecto, que é importante se se quere entender que sucede e efectuar un cambio de ruta. Referímonos á propia debilidade do proceso europeo da última década, a súa carencia de forza política, intelectual e simbólica, o déficit de ambición pública dos seus dirixentes. Sinalar co dedo é de mala educación; pero a gravidade da situación fai preciso dicir que, desde Delors, todo foi cara abaixo na Comisión e que, nun Consello sen liderado, as cousas non foron a mellor.
Sobre o proxecto europeo das esquerdas hai un debate necesario, que será posíbel entre aqueles que, partidarios ou contrarios ao actual proxecto de tratado constituínte, abandonen posicións excluíntes, e adopten un enfoque á vez máis pragmático e máis ambicioso que a simple afirmación polémica das posicións propias
Este non debería ser un momento de discordia para os socialistas e a esquerda europea, porque algúns problemas das nosas democracias son tan graves e tan urxentes que non terían que permitir o luxo das confrontacións estériles.
O “mal francés”.
En Francia, en novembro de 2005, estalou unha revolta urbana que rematou con milleiros de automóbiles queimados, máis de 250 establecementos públicos (escolas, fogares de nenos, etc.) danados e unha quincena de centros relixiosos atacados. Esta explosión de violencia urbana, de desorde extrema e xeral, puxo de manifesto a existencia dunha grave crise de representación política e unha brutal erosión dos elementos de identificación xeral da sociedade. Entre o temor das maiorías e a desesperación das minorías marxinadas, aparecía a extrema debilidade, en amplos sectores sociais, dos “lazos subliminales contorna a formulacións comúns” que manteñen unha sociedade democrática cohesionada.
Paul Ricoeur alertaba, pouco antes de morrer, sobre a gravidade desta situación . En moitas sociedades europeas poden detectarse manifestacións deste fenómeno xeral de disgregación, que Ricoeur designaba co termo de "déliaison", unha disolución de vínculos. Isto tradúcese, nos sectores populares, en procesos de desafiliación, de desconexión social, de debilitación dos ideais seculares do movemento obreiro, que ten as súas consecuencias políticas
Hai unha serie de fenómenos de disgregación, de desconexión entre o mundo social e o mundo político, que nos leva a aquilo que algúns denominaron o “mal francés”: unha situación de fragmentación social e desconexión que xera un baleiro que tende a ser enchido con repliegues de identidade (o paso do multiculturalismo ao multicomunitarismo), ou cunha carreira desesperada en busca de solucións individuais, radicalmente escépticas ante calquera proxecto colectivo.
Unha consecuencia desta situación é unha crise de representatividade das institucións democráticas e dos partidos, unha debilitación da confianza na política democrática e os seus instrumentos. En Francia, logo da revolta urbana de novembro de 2005, produciuse unha discusión pública: xornalistas, expertos, intelectuais máis ou menos mediáticos, debateron amplamente nos medios de comunicación. O que resultou sorprendente é que os responsabeis políticos en xeral calaron: asesorados quizais polos correspondentes gabinetes de comunicación, optaron por non discutir un tema que se podía asociar a un ou outro sector do electorado. Michel Rocard, un dos poucos que falou, dixo unha cousa terríbel: todos os responsabeis políticos sabían desde había moitos anos que unha cousa así podía producírse
Esta situación pode estenderse a outros países europeos polo simple feito de que as causas que produciron aqueles efectos existen tamén nestes outros países.
A política democrática, e especialmente a socialista, necesita hoxe urxentemente unha nova cualificación que afronte estes fenómenos, e a forza para obtela non se improvisa: tense que construír e desenvolver dun xeito concreto.
Fará falta moita madurez democrática, moita tenacidade, moito respecto mutuo, moita intelixencia e moita solidariedade se queremos evitar a ameaza que nos anuncia o "mal francés" destes días. Non só farán falta políticas sociais eficaces: fará falta tamén recuperar a forza da política democrática como instrumento indispensábel de participación, de confrontación e de suma de identidades colectivas.
Se non, as nosas sociedades corren o risco do declive ou dunha nova barbarie feita de identitarismos excluíntes, de carácter nacional, étnico, relixioso ou tribal, potencialmente violentos e cunha crecente factura de violencia, medo, egoísmo e inseguridade.
A renovación da vida política en Europa.
Hannah Arendt citaba a fórmula latina "potestas in populo, auctoritas in senatu" para caracterizar unha democracia saudábel. Nunha versión actual podería ser “o poder ao pobo, a autoridade ás institucións democráticas”.
En Europa hai o risco de acomodarnos a unha situación na que os pobos teñan pouco poder nas súas mans, exercendo un poder simplemente punitivo (o "non" nun referendo, o “zapping” nunhas eleccións) e cunhas institucións democráticas de escasa autoridade (con problemas de lexitimación en relación coas opinións públicas, e de poder en relación coas forzas económicas).
Estas dúas debilidades crecen hoxe, alimentándose mutuamente.
O fondo do asunto, na vida política actual en Europa, é que hai moita xente que, aínda sabendo que é o que se debería de facer (e o que non se debería de facer), non atopan os instrumentos, ou a confianza, ou a vontade, de empurrar cara á dirección que consideran desexábel.
Dispostos a saír á rúa cando ven unha causa clara e necesaria, moitos cidadáns e cidadás son en cambio reticentes a implicarse en procesos máis articulados, complexos e permanentes. E con respecto á política, son máis espectadores críticos que cidadáns implicados.
É amplo, por exemplo, o contraste existente entre a mobilización que se produciu contra a guerra de Iraq e a actitude que expresa unha parte considerábel da cidadanía progresista, sobre todo a máis nova, con respecto á política en xeral.
Sendo reveladores potentes dos problemas e retos do noso mundo actual (e tamén, paradóxicamente, da “individualización” da nosa sociedade) estas movilizacións intermitentes corren o risco de amosar unha "xenerosa ineficacia" (como máximo deter cousas - o CPE francés é o último caso - mais non impulsar), se non se establece - desde unha banda e desde a o outra - unha relación positiva entre partidos e movementos, entre política e sociedade civil. A mediación política é indispensábel: no estado español (e agora en Italia, co novo goberno da Unione) é desde a política, desde o goberno, que se retiran as tropas.
A sociedade individualizada xera tendencias contraditorias:
1) por unha banda, un medre das demandas de autogoberno colectivo (e persoal) que abre a posibilidade histórica dunhas novas formas da política, dunha profundización da democracia e os seus procesos (a individualidade autónoma e crítica do cidadán informado, que non comulga con rodas de muíño, que desexa unha participación responsábel, simple e directa nos intentos de liquidar os problemas colectivos e que quere gozar do pracer de facelo cos outros);
2) mais tamén, doutra banda, a fragmentación e as desconexións, que abren a posibilidade de derivas populistas alimentándose desta suma de identidades potencialmente manipulabeis que constitúe sempre toda multitude cando fica solitaria e pasiva, e ten a sensación de que se enfronta a un futuro incerto.
Populismo e “patriotismo económico”
Se non se desenvolven novas iniciativas políticas da esquerda e o centroesquerda en Europa, irá medrando o risco de que o malestar nas opinións públicas europeas deriven en reflexos proteccionistas e defensivos e que estes topen no campo político respostas oportunistas.
De feito isto estase xa producindo, non só co nacemento de forzas populistas senón tamén co regreso de formulacións de renacionalización de políticas e de “patriotismo económico” nalgúns gobernos.
Máis alá da súa inadecuación aos retos presentes e de futuro, esta tendencia podería adiar a resposta dunha estratexia europea apoiada nun real goberno económico e social europeo, que é a única que pode dar resposta ao malestar das sociedades europeas.
Hai que evitar o perigo de que se cre un círculo vicioso de natureza paradoxal:
1) os problemas que xeran o malestar social son de tal dimensión (fenómenos migratorios, transición á economía do coñecemento, etc.) que desbordan os Estados e requiren un “goberno europeo”;
2) mais o malestar social tende a volverse contra “Europa” (que se percibe como algo atado á globalización”);
3) en consecuencia, os gobernos nacionais tenden a seguir a tendencia que marcan as opinións e abonan, de feito ou de palabra, la “renacionalización” das súas formulacións; desta forma os problemas subsisten, retroalimentando o proceso.
Cremos que, neste marco, o perigo do populismo é empregado a miúdo de coartada polas políticas regresivas de renacionalización dos gobernos.
Non desprezamos o risco do populismo, pero cremos que sobrevaloralo pode levar a lexitimar políticas negativas.
As fronteiras políticas non se deben de establecer entre “demócratas” e “populistas”, senón entre proxectos democráticos alternativos e claramente diferenciados, porque unha indiferenciación no campo dos demócratas levaría á indiferenza cara ás súas formulacións e alimentaría o campo dos populismos.
Un “sentido común” progresista.
Doutra banda, as poboacións europeas son demócratas de forma aplastante: prácticamente ninguén, pon en dúbida os principios de igualdade política, sufraxio universal, pluralismo, liberdades públicas, Estado de dereito, laicidade, etc. Falta engadir que o “sentido común” das opinións públicas é maioritariamente progresista. Conceptos como “as mozas non teñen que vivir na precariedade”, “a igualdade de xénero debe ser total”, “hai que rematar co fame no mundo”, “precisamos un medio ambiente sustentábel”, “a xente ten dereito á seguridade no traballo”, “todo o mundo ten que dispoñer de asistencia sanitaria”, e tantas outras de sentido parecido forman amplamente parte do noso sentido común europeo, e constitúen directrices básicas para as nosas políticas posibeis.
Son opinións maioritarias inspiradas en principios e valores nos que nós recoñecemos substancialmente. Poderíase falar neste senso dun reformismo pasivo das maiorías, que fornece unha excelente base potencial para unha esquerda europea modernizada.
En todo caso, é unha boa nova que logo de anos de hexemonía das formulacións neoliberais de competitividade e individualismo sen concesións, os postulados de Margaret Thatcher parezan hoxe pertencer ao Pleistoceno inferior, aínda que, lamentablemente, o seu legado teña peso aínda en Europa.
En amplos sectores, estas posicións progresistas conviven con sentimentos de desconfianza cara á política e de inseguridade de cara ao futuro. Pero isto non implica, como algúns afirman, que a evolución da sociedade individualizada derive de xeito fatal cara á dereita. Parece indicar que á "demanda material" engádeselle dun xeito crecente, en Europa, unha "demanda de sentido".
Non é esta unha cuestión abstracta, especulativa. Non é que as poboacións europeas estean sometidas a angustias metafísicas. Trátase da consecuencia dunha serie de fenómenos concomitantes, desde o espectáculo de la “política de mercado”, moi concentrada en mensaxes banalizados e en liderados mediáticos, pasando polo esgotamento do modelo fordista, a difusión da información, a complexidade crecente dos problemas e da xestión dos mesmos (que provoca a sensación dunha converxencia e dunha semellanza entre os grandes partidos de goberno : “todos iguais” (ou, en Francia, “tous pourris”).
Todo isto tende a xerar a percepción dun desequilibrio crecente entre, por unha banda, a potencia da economía e da tecnoloxía e, pola outra, as limitacións do poder cidadán e da democracia. O “sentido común” progresista, na medida que é pasivo, permite unha certa segregación da política en mans de núcleos profesionais. Pero estes van perdendo lexitimidade, nun contexto de “desacralización” do poder e da autoridade, de secularización ideolóxica, de autonomía e de individualización da sociedade.
Todo isto xera unha crecente demanda de innovación e de cambio na política (de novas propostas e programas, novas linguaxes, novos métodos e nova organización) que os socialistas europeos deben de anticipar, se pretenden activar o consenso reformador das maiorías.
Esta activación é posíbel: malia os problemas actuais (e en certos aspectos debidos a estes problemas) cremos que se a estas maiorías ofreceselles debidamente achegas valentes, cunha visión coherente do relanzamento interno de Europa e do papel de Europa ao mundo, este consenso progresista pode volverse maioritario e activo.
Pero isto require, entre outras cousas, unha superación da “política de mercado”. A orixe da desconfianza cidadá atópase no papel "antipolítico" que, en varios aspectos, foi tomando a política ultraprofesionalizada, marcada polo diñeiro e por un carácter elitista e autoreferencial. Esta situación produciu unha simplificación extrema e trivializada das mensaxes políticas, reducidos a fórmulas publicitarias; creou unha esfera pública reducida a miúdo á condición de espectáculo.
O rescate da política democrática en Europa só poderá acadarse co enriquecemento do debate, a calidade de novas formulacións, a posibilidade de xerar procesos participativos de xeración de opinións, as garantías formais contra o poder daqueles que ven no electorado unha simple realidade manipulábel, ou ven nas eleccións o elemento que o condiciona todo (no sentido do “isto non se pode dicir, porque hai eleccións á vista” , evitando o debate de cuestións xustas e necesarias
A politización do proceso europeo: confrontacións, alianzas, compromisos.
Para aumentar o interese e a implicación das opinións públicas nas institucións europeas e as súas políticas, e para permitir aos electores e electoras decidir sobre os equipos e os programas comunitarios, vense suscitando desde hai tempo a cuestión de politizar a UE, transpondo a nivel europeo a confrontación democrática entre as distintas correntes políticas, particularmente o de esquerda/dereita.
En marzo de 2006, a asociación “Notre Europe”, fundada por Jacques Delors e presidida por Tomaso Padoa-Schioppa, organizou na Universidade Libre de Bruxelas (ULB) unha discusión entre partidarios e contrarios a esta evolución, en base a dous textos de introdución. Un politólogo británico, Simon Hix, defende a tese da politización (“As batallas políticas permiten aos cidadáns identificar aos protagonistas e comprender a que consecuencias eventuales expóñense se un campo ou o outro consegue implementar a súa axenda”). Un universitario italiano, Stefano Bartolini, combate esta superación da primacia dos usos consensuais que caracterizan as institucións europeas.
Xa en 1998, "Notre Europe" propuxera politizar o debate europeo vinculando o cargo de presidente da Comisión ao resultado das eleccións europeas. Falouse tamén antes das eleccións de 2004, xunto coa suxestión de avanzar tamén na presentación de candidaturas europeas dos/das socialistas, aínda que sexa dun xeito parcial (inclusión de candidatos/as en de outros países).
As cuestións de fondo que se suscitaron nesta discusión son diversas, mais cremos que hai tres que son as máis relevantes e que temos que discutir entre nós.
1) En primeiro lugar, tendeuse quizais demasiado expeditivamente a dar por superado o método funcionalista no proceso da construción europea. Dise, en efecto, desde hai anos, que na UE chegou “a hora da política” e que o funcionalismo dos pais fundadores xa non funciona, vala a redundancia.
Mais o balance dos últimos anos parece desmentir esta visión. É o funcionalismo comunitario o que máis ou menos seguiu funcionando, mentres que a “política europea” non avanzou máis aló dos límites do intergobernamental.
A cuestión a discutir neste campo é porqué foi desta forma. Debilidade dos liderados? Parálisise producida pola existencia de proxectos distintos?
2) En segundo lugar, a oposición dereita-esquerda non é dabondo para explicar as confrontacións políticas europeas, posto que hai que ter en conta os enfrontamentos nacionais e a existencia de actitudes e proxectos que se confrontan en relación ao propio proceso de integración europea.
Neste ámbito, faría falta discutir sobre a situación de las “forzas en xogo”, as actuais e posíbeis alianzas.
3) En terceiro lugar, desde o campo dos que se opoñen á politización, e tamén desde o campo do “non de esquerdas”, dise que a bipolarización non é posíbel, porque as políticas da Unión Europea están fixadas nos Tratados.
Tamén aquí existe unha discusión necesaria.
Desde o noso punto de vista, a esta discusión non se lle pode dar unha resposta simplista. O obxectivo ten que ser adiantar pragmáticamente fronte o máximo nivel posible de xogo democrático nas institucións europeas, tendo en conta que se trata dun proceso no que, ao longo de moito tempo, deberemos xogar con confrontacións clarificadoras, mais tamén con alianzas e compromisos.
Trátase, xa que logo, de definir proxectos de “goberno europeo” alternativos (dereita/esquerda) que poidan concitar maiorías a nível dos Estados membros e que teñan unha tradución política visíbel na correlación política e a orientación das institucións da Unión: Parlamento, Consello, Comisión.
Pero trátase tamén de asegurar, durante un longo periodo, unha ampla maioría plural partidaria de avanzar na integración política europea, e isto require un esquema de alianzas no que o obxectivo ten que ser illar e manter en posicións de minoría aos partidarios da Europa-mercado, minimalista e intergobernamental.
É desde esta perspectiva estratéxica desde a que hai que revisar as formulacións do federalismo europeo de esquerda.
Un novo federalismo.
Un dos primeiros actos de Giorgio Napolitano, como presidente da República italiana, foi asistir, na illa de Ventotene, a unha homenaxe a Altiero Spinelli, unha de figuras máis emblemáticas do federalismo europeísta.
Reafirmando a súa convición de que "Europa ten que darse unha ordenación constitucional”, o novo presidente de Italia fixo un chamado aos partidos, ás forzas sociais, da cultura, das institucións rexionais e locais, aos movementos asociativos, e sobretodo ás mozas, a loitar pola unidade de Europa: “non hai futuro se non é no rexeite de toda fatigada tentación de replegue sobre ilusorias e mezquinas reivindicacións de interese nacional ou sobre estériles abandonos ao escepticismo fronte ao proxecto europeo”. O euroesceptiscismo, dixo, pode ser vencido con “un enfoque realista”, que teña en conta “os erros e carencias” do proceso de unidade política europea, e polo tanto “con visións novas, non puramente repetitivas”.
No campo da esquerda, o ideal federalista europeo beberá da Resistencia. Spinelli redactou o Manifesto de Ventotene, xunto Ernesto Rossi e Eugenio Colorni, mentres eran confinados polo fascismo.
Nun artigo de 1945, cando estaba rematando a Segunda Guerra Mundial, Hannah Arendt dicía que "O principio fundamental da Resistencia francesa foi 'libérer et fédérer', e con este 'federar' alúdese a unha cuarta república federal nunha Europa federal". E engadía que os xornais clandestinos checos, italianos, holandeses ou noruegos "insisten en conceptos case idénticos".
En boa medida a construción da Europa actual é o resultado da loita contra os nacionalismos dos Estados-nación que caracterizou boa parte da Resistencia europea contra o fascismo.
Mais hoxe constatamos, paradóxicamente, que a “crise europea” é en boa medida unha “crise dos Estados”. Estes vense incapaces de facer fronte aos novos desafíos da globalización: demografía e fenómenos migratorios, transición á economía do coñecemento, desenvolvemento sustentábel, loita contra o crime organizado e o terrorismo, etc. En todos estes aspectos vitais, os Estados europeos son insuficientes e precisan a sinerxia dun goberno europeo dos fenómenos globais.
A necesidade de “visións novas” deriva tamén do feito de que o transnacionalismo político europeo tópase, a pesar do medio século de construción comunitaria, nunha fase moi xerminal, moi embrionaria. Os contentores “nación” e “Estado nación” mantiveron formas de vida, de identificación, de identidade, modalidades específicas e soberanas de relación e decisión no campo político, económico e social.
Pero estes elementos insubstituibles de subxetividade, identidade e familiaridade coas institucións non son incompatibeis nin contraditorios co novo movemento que, por camiños diferentes, apunta ao desenvolvemento dunha cidadanía europea e unha política europea.
Jacques Delors sinalou xa nalgunha ocasión que na Unión Europea "está desaparecendo o tabú do federalismo", lembrando que "os militantes federalistas, que en Europa foron os pioneros da construción europea e que se alarmaban nos anos 30 polo risco dunha nova gran guerra mundial, identificaban nacionalismo e nación. Por esta razón durante aquel periodo combateron a nación. Hoxe algúns deles pensan que a nación mudou, aínda que teñan que manterse alerta, e que en consecuencia federalismo non quere dicir desaparición dos Estados”.
Esta perspectiva permite sobardar unha confrontación apriorística, esquemática e ideoloxizada entre “federalistas” e “intergobernamentalistas”. O antigo federalismo confrontábase aos Estados nación, vistos xustamente na súa época como un adversario que se quería substituír polo Estado supranacional europeo a través dunha ”tarefa infinita”
A dimensión transnacional europea non reemplazou nin reemplazará a dimensión nacional e a realidade dos Estados. Nin tampouco o contrario: non poderán derrogarse a unha á outra, nin teñen porque confrontar. Trátase dunha dicotomía que hai que rexeitar se se quere facer unha lectura lúcida do presente e das súas tendencias.
Un novo federalismo, ou se se quere unha “nova visión” do federalismo europeo, tería que propor, neste senso, sob o obxectivo xeral dunha "Federación de Estados e de pobos", non un “super-estado europeo” senón unha formulación que dea todo o seu sentido ao principio de subsidiariedade, asociando estreitamente á construción europea os Estados, os autogobiernos nacionais e rexionais, as democracias locais, as organizacións da sociedade civil e as opinións públicas.
É dicir, un federalismo a favor dunha Europa que non se defina como un super-Estado en xerme, ou como unha dimensión administrativa omnipresente, senón ao servizo das democracias nacionais, onde reside a soberanía, e das democracias locais. Isto implica a necesidade de dúas innovacións fortes en relación ao dos “pais fundadores”: un enfoque que potencie o goberno europeo e, á vez, o goberno a distintos niveis. Non un Estado supranacional, senón goberno político de Europa, sobre todo no ámbito da economía, a innovación, o medio ambiente, a seguridade e a política exterior (en especial os fenómenos migratorios), e ao mesmo tempo unha Europa máis próxima e descentralizada nos outros terreos.
Un grupo de deputados e deputadas socialistas do Parlamento europeo suscitou en 2001 un enfoque deste tipo nun manifesto (“Un proxecto europeo para os socialistas: o novo federalismo”) que continúa sendo válido en moitos aspectos
O dato importante a reter daquela experiencia é que o manifesto recolleu as sinaturas dunha maioría absoluta dos membros do Grupo socialista do PE, incluídos membros británicos e doutros países cunha opinión pública reticente cara ás formulacións federalistas. Un enfoque deste tipo parece acaído para conciliar os necesarios consensos maioritarios.
Nin federalismo doutrinario, nin intergobernamentalismo minimalista: a UE será sempre unha realidade mixta, con elementos federais e elementos intergobernamentais. É sobre esta base é na que se poden desenvolver as alianzas máis amplas para tirar adiante durante os vindeiros anos o proceso constituínte da Europa política.
A modernización europea do socialismo.
Na perspectiva de revitalización da vida democrática en Europa, é esencial promover a cuestión do futuro dos grandes campos de identificación política dos pobos; e, no noso caso, da identidade socialista.
De feito, moitos partidos socialistas e socialdemócratas europeos actúan como se a súa fóra, hoxe en día, unha identidade inhibida.
En cambio, temos a convición de que está medrando en Europa a necesidade dunha moderna reactivación da identidade socialista: dunha reafirmación dos motivos e dos fins dun movemento que corre o risco de debilitarse nunha inconsistencia resignada se non sabe afirmar en términos de futuro as súas sinais de identidade.
A xente constata que os partidos que se denominan socialistas, ou que fan referencia ao socialismo, falan moi pouco. Non agarda que estes partidos propoñan a "realización" do socialismo, a creación dunha sociedade socialista alternativa á existente.
Aquilo que a xente quere dos partidos socialistas e socialdemócratas é a coherencia dunha perspectiva evolutiva, a definición duns obxectivos vinculados a uns principios, e unha práctica adecuada, non contraditoria; incluíndo o comportamento (cultura, moral, estilos de vida) dos seus representantes.
Por encima de todo, a xente pide veracidade e coherencia entre o que se di e o que se fai. É doado ironizar sobre a pretensión de suscitar a cuestión hoxe da identidade socialista, coma se se tratase dun prurito ideólogo, nostálxico, innecesario. Pero sería francamente idiota non ver, na realidade presente de Europa, a enorme “demanda de sentido” que emerxe, e tamén o potente medre das pulsións de identidade, especialmente entre a mocidade.
Fronte o reto que suscitan estas demandas de sentido e identidade (e tamén para combater derívas fundamentalistas, nacionalistas e populistas) cremos que é precisa a afirmación duns fundamentos claros. Até por consideracións pragmáticas e electorais tería que facerse evidente que unha idea moderna de socialismo é unha necesidade identitaria latente en amplos sectores de moitas sociedades europeas sometidas a presións disgregadoras.
Esta é, cremos, a chave que explica a popularidade de Rodríguez Zapateiro e da súa referencia a un “socialismo dos cidadáns” en distintos países da Unión. Interprétase como unha formulación moderada pero de firme prosecución duns obxectivos de maior liberdade e igualdade, e de coherencia entre as palabras e os feitos: retirada das tropas de Iraq, paridade no goberno (metade mulleres, metade homes), extensión dos dereitos civís e sociais, lei contra a violencia de xénero, matrimonio homosexual, confirmación de idea laica de Estado, reafirmación da escola pública, redución do traballo precario a favor dunha economía de maior cualificación, intervención pública a favor das persoas dependentes (o “cuarto alicerce” do Estado do benestar), etc.
Este proxecto, levado a cabo cunha atención particular ao papel determinante das mulleres e das novas xeracións, e cunha expresa vontade de rigor e austeridad (“o poder non me cambiará”), amosou a súa eficacia en momentos de esgotamento dalgúns procesos de modernización socialdemócrata, especialmente na súa capacidade de crear consensos activos entre a mocidade.
En efecto, estes últimos anos prácticamente todos os partidos de esquerda e centroesquerda fixeron, dunha forma ou outra, o seu “aggiornamento”, na práctica e no terreo das formulacións ideolóxicas.
O erro dalgunhas tentativas de adaptación aos cambios foi asumir un tipo de modernización en determinados aspectos imitador das posicións adversarias. O seu problema, durante o longo ciclo de hexemonía e de “colonialismo narrativo” do neoliberalismo, non foi a súa “socialdemocratización” senón a súa "social-mediocratización": non unha moderación dos programas, senón nunha perda de ambición e de confianza na propia identidade, até confundir os problemas dunha imprescindíbel adecuación dos programas cun gratuito abandono dos sinais de identidade e dos obxectivos permanentes indispensábeis.
A evocación dun socialismo cidadán non é un retroceso a unha tradición maximalista e ideolóxica senón un xiro cara á lucidez e ao realismo: cara á reafirmación dunha identidade vital.
Apóiase nunha concepción non ideolóxica do socialismo. Este non é entendido como unha doutrina senón como un proceso permanente de emancipación e igualdade dos homes e das mulleres.
O socialismo é, desde esta perspectiva, simplemente algo que sucede: a persistente recurrencia, unha e outra vez, nunha ou outra conxectura, nun recuncho do mundo ou o outro, de procesos de posta en movemento de multitudes de homes e mulleres, procesos indefectibles mentres substitúen a explotación no traballo, a desigualdade inxusta, a opresión, a discriminación ou a dominación. É un tipo de “principio enerxético”, que fai que moita xente plante cara e trate de conseguir máis liberdade, igualdade e xustiza . Cunha renacida inocencia creativa; e con risco de renovados erros, froito da desmemoria.
Porque o problema non repousa na vitalidade e potencialidade deste “principio enerxético”. Malia toda a interesada literatura que se fixo nas dúas últimas décadas sobre a “morte do socialismo”, a súa forza mantense e maniféstase na súa fecundidade para verificar “novos comezos”. O problema atópase nas válvulas que, no campo da política, das ideas, dos programas, dos poderes, empregan esta enerxía e tratan de orientala fronte uns ou outros obxectivos. O problema sitúase a miúdo nas salas de máquinas, nas pontes de mando cando, nos avatares da historia e da política, dedicáronse a gañar poder individual e de grupo, a desenvolver tráxicos soños totalitarios, ou, no extremo contrario, a adecuarse ás forzas dominantes, abandonando calquera obxectivo de cambio orientado polos valores do socialismo.
Neste sentido, o socialismo dos cidadáns caracterízase por unha dimensión radicalmente participativa e democrática, indispensábel como unha garantía para evitar e corrixir erros, e diferénciase claramente dos intentos de modernización das “vanguardias” que pretenden detentar a “única solución posíbel” e queren facer beber a súa medicina outorgándolle un carácter de intelectualidade fatalista
Fronte o “there is non alternative” (non hai alternativa) da dereita neoliberal e fronte os modernizadores doutrinarios de centroesquerda (para quen “o enfrontamento dereita-esquerda xa non ten sentido: hai só os modernos e os outros, isto é todo” , esta formulación socialista afirma a vital importancia do lazo duns valores de identidade compartida e participativa daquilo que “pode ser” en cada instante, en función duns obxectivos estables de liberdade, solidariedade e igualdade.
Por exemplo, os enfoques que, en Suecia e noutros países escandinavos, abriron vías de modernización alternativas, combinando apertura económica e movilidade profesional cunha forte protección social e uns elevados níveis de investimento nos cidadáns, que sinalan a posibilidade dunhas vías europeas de resposta aos retos da globalización, alternativas ao recetario neoliberal.
O despregue do PSE.
Dunha forma determinada, esta modernización á vez “pragmática” e “identitaria” manifestouse tamén no Partido Socialista Europeo (PSE). O 23 de abril de 2004, reunido en congreso a Bruxelas, procedeu a designar o seu presidente mediante o voto dos delegados e delegadas e non, como era tradicional, a través dun nomeamento consensuado entre os representantes das direccións dos partidos nacionais.
O antigo primeiro ministro de Dinamarca, Poul Nyrup Rasmussen, que defendía a idea dun PSE con afiliados e cunha dinámica transnacional, gañou por unha marxe escasa (163 contra 157) fronte do Italiano Giuliano Amato, que defendía unha concepción do PSE como un lugar de coordinación dos partidos nacionais e de concertación entre dirixentes. Esta votación reflectía alineamientos nacionais, pero dirimiuse finalmente a favor de Rasmussen dado que unha maioría dos delegados e delegadas aspiraba a dar un paso adiante na dirección dun despegue do PSE como verdadeiro partido transnacional. Desde entón, ao longo dun periodo marcado polo proceso constituínte e os seus avatares, o PSE deu pasos nesta dirección. No seu consello de Viena, o 24 e 25 de xuño de 2005, o PSE aprobou un documento de traballo que constitúe unha folla de ruta para o seu desenvolvemento organizativo e político
Neste documento, que comeza dicindo: “entramos nunha nova fase na historia dos partidos políticos a nivel europeo”, proponse unha serie de medidas concretas “nun proceso que ven de encerarse e que aínda debe obter todo o seu sentido”
Os catro ámbitos nos que fanse propostas corresponden a:
1) un Partido Socialista Europeo máis visíbel e influínte (presenza máis visíbel e regular dos líderes nacionais; creación de redes temáticas para cada ámbito político prioritario; nova identidade visual); 2) un Partido Socialista Europeo máis democrático e eficaz (ciclo de cinco anos sincronizado co mandato político europeo, máis implicación dos partidos membros nos congresos, paridade muller/home); 3) un Partido Socialista Europeo orientado á participación dos seus membros, abrindo a afiliación ao PSE (“cada partido membro decidirá se quere dar esta posibilidade aos seus afiliados ou non”); 4) un Partido Socialista Europeo aberto aos seus interlocutores (mellor colaboración coas organizacións da sociedade civil, especialmente a través do Foro Progresista Global )
. Estas medidas fóronse poñendo en marcha. O PSE dispón agora dunha páxina web activa e interesante . En particular, desde maio de 2006 abriuse a xa a posibilidade de afiliación ao PSE .
Trátase dun proceso necesariamente lento e limitado. Respecto da implicación das bases dos partidos nacionais, dos seus cadros e estruturas intermedias e locais (ate en certos casos, dos seus propios grupos dirixentes) o PSE é aínda moi pouco coñecido. Neste sentido de penetración nas axendas, os debates e a práctica dos partidos nacionais, o PSE é aínda, en boa medida, unha realidade desconectada.
Todos sabemos que un partido non se fai nun día e que as improvisacións neste terreo non soen ir ben. A formación dun partido socialista europeo depende xustamente dun proceso constitutivo que nace precisamente debido á súa complexidade, porque combina procesos de autoorganización de base, configuración dunha cultura común a través dunha experiencia compartida de debate e acción, creación dun imaxinario e dunha tradición, configuración e expansión dunha organización con elección democrática de responsábeis, selección de grupos dirixentes e liderados, etc. No caso do proceso constitutivo do PSE, trátase dun obxectivo aínda máis complexo, porque se trata da xeración dun suxeito colectivo transnacional e dunha forma-partido inédita que ten que despregarse cunha converxencia progresiva, nas cuestións supranacionais europeas, dos partidos nacionais.
Este proceso, que será lento, non pode agardar. Ten que contar, entre outros requisitos, con dous motores esenciais:
1) Por unha banda, dunha progresiva construción do propio partido “orgánico”, cunha dupla dimensión, nacional e supranacional, mediante a implicación crecente dos grupos dirixentes nacionais e dos grupos de traballo transnacionais (representando un deles o elemento básico: o grupo parlamentar no PE);
2) Pero tamén, doutra banda, co desenvolvemento dun espazo socialista europeo, comunicativo, social e cultural, como crecente “base” de impulso, soporte, debate, tradución e difusión.
Reencontramos aquí de novo a cuestión das dimensións “vertical” e “horizontal” que se suscita ao falar do “diálogo cidadán” na Unión Europea, e na necesidade de impulsar interaccións e iniciativas en “diagonal”.
En sociedades cunha crecente capacidade de comunicación autónoma horizontal (internet, comunicación móbil), este segundo aspecto é esencial. Ate no ámbito nacional, o papel dos partidos socialistas non pode consistir xa en seguir actuando como se dispuxesen dun lugar indiscutido pola comunicación política de masas
Isto, que é un reto fundamental de adaptación dos partidos á realidade da sociedade do coñecemento e a información interactiva, é máis relevante aínda no ámbito político europeo.
Suscítase así a perspectiva dun proceso progresivo de comunicación interactiva de grupos afins, de afiliados, colaboradores e activistas, que se manteñan en contacto mediante formas de autoorganización constituídas por redes de comunicación e intercambio de carácter voluntario, recíproco e horizontal.
As actividades dos e das socialistas europeos teñen que ser abertas, naturais, participativas. Se o socialismo se caracteríza pola afirmación da igualdade das persoas, as súas actividades teñen que tender sempre a ser conversacións e iniciativas entre iguais. Desde este punto de vista, as novas oportunidades de comunicación interactiva representan unha oportunidade formidábel para explorar de novo esta gran reserva social que segundo Michel Rocard constituirá “a forza de convición do proxecto socialista de mañá”; aquela que se move a través da participación voluntaria e de todo o conxunto de cousas “que non se pagan”
A creación dunha dinámica de converxencia horizontal e participativa dos e das socialistas europeas é un obxectivo a perseguir e constitúe unha perspectiva fascinante.
O reto de pensar e traballar políticamente de xeito simultáneo nun ámbito á vez nacional e europeo é case inédito. Todas as formas de loita política que coñecemos foron producidas a escala nacional, estatal e local; ou ben na “superestrutura” dunha construción europea demasiado a miúdo desarraigada.
Sabemos que a nosa especividade histórica e cultural é nacional, e que o marco institucional predominante tamén o é.
Mais tamén sabemos que pensar e traballar só a escala nacional e local xa non é posíbel; que as configuracións do poder económico, social e político tornáronse globais e transnacionais. E que polo tanto maduraron xa as condicións e posibilidades dun ámbito político europeo que conte cunha activa implicación cidadá.
Fórmulas relativamente popularizadas, como “pensar globalmente, actuar localmente”, “activismo global” ou o adxectivo “local”, designan de xeito intuitivo e impreciso esta tensión propia dun periodo de interreino, que durará bastante tempo, pero que está nunha relativamente rápida evolución.
Debater unha iniciativa de participación europea.
Neste periodo, temos que saber xogar a fondo a carta da participación, do diálogo democrático, das pequenas reunións activas, do debate, da interactividade, de Internet.
Se queremos dar vitalidade á política europea dos e das socialistas, avanzando na construción dun proxecto común, é preciso o protagonismo da xente: cidadáns e cidadás da esquerda, socialistas, membros de organizacións e redes sociais, dos sindicatos, dos movementos. Especialmente as mulleres e a mocidade.
En Europa é preciso democratizar a democracia, renovar a política, promover activamente novas formas de participación e implicación. Para acadalo, o discurso político non pode ser un monólogo repetitivo, aborrecido e paternalista, ou unha triste copia da (mala) publicidade comercial. Ten que ser unha conversa entre iguais. Hai que construír os instrumentos para esta conversa.
É unha tarefa que temos que ir facendo gradualmente, e que podemos facer con máis eficacia cantos máis sexamos para facela. Cremos que toda opinión conta, que o traballo en equipo e a participación son elementos fundamentais.
Todo isto require tempo, inevitablemente. Pero pode gañalo se crea unha máis ampla implicación, establece ligaduras de confianza, xera apoios e articulación, elementos comúns de imaxinario e identidade, sentido de futuro e confianza na política.
No fondo o que propoñemos é un acto de confianza que vale cando non é inxenuo, cando non cae na credulidade; cando o desexo de participación superponse á conciencia que nas estruturas de todo grupo humano poden sempre desenvolverse as ambicións de recoñecemento, poder e beneficios variados de persoas e de grupos particulares que se agochan detrás a pseudoverdade de verbas dexeneradas en camuflaxes ou coartadas. Non queremos deixar a política nas súas mans.
É un acto de confianza na posibilidade de iniciativas “member driven”, guiadas polos seus membros. O reto é deseñar un proceso, modesto pero que teña continuidade, capacidade de conectividade, vontade de construír comunidade política e unha certa ambición de rigor e calidade. É tamén, en boa medida, un reto político-práctico: construción de instrumentos e medida, onde a prioridade tería que ser o uso da web 2.0, a agregación de blogoesferas como ferramenta de comunicación socialista europea: conectar webs e blogs de información, reflexión e debate dos e das socialistas de Europa. Xogando un papel de tradutores (Umberto Eco dixo xustamente que “a lingua de Europa é a tradución”) e de agregadores (establecendo contactos e asignando “memoria”: xuntanzas, intercambios, comunidades virtuais e reais, asociacións, fraternidades, etc.).
Os referentes da iniciativa terían que ser explícitos:
A/ Dar apoio á esquerda que quere unir Europa. B/ Contribuír ao desenvolvemento do proxecto europeo dos e das socialistas. C/ Revitalizar a democracia europea. D/ Dar apoio a unha maioría de esquerdas ao PE. E/ Facer que medre a conciencia dunha Europa unida políticamente que sexa un factor de equilibrio, paz e desenvolvemento nun mundo inxusto e violento. F/ Apoiar unha Europa económicamente dinámica, socialmente xusta, culturalmente aberta, internacionalmente progresista e solidaria. Se este camiño non é transitado será por unha lamentábel inversión da máxima gramsciana. Non por “pesimismo da razón e optimismo da vontade” senón pola contra: un pesimismo da vontade que equivalería a unha dimisión ante os dramas e os retos dos momentos actuais.
