QUO VADIS EUROPA?

Por Daniel Cohn-Bendit

Europa podería ver realizado hoxe o que hai 50 anos era aínda un soño. Debemos aproveitar esta oportunidade xusto cando esta unión está sendo máis ou menos cuestionada. En efecto, desexamos ver como Europa persiste nos seus esforzos cara a unha unión política completa, rexeitando reducirse a un sistema administrativo. Se nos parece desexable que os pobos europeos compartan unha visión común, debemos, desde agora, abonar o terreo dos próximos 50 anos. Só así a construción europea poderá continuar. Por unha banda, na Unión, onde a dinámica de integración afirmarase con máis forza, e, por outra, cara ao exterior, grazas, sobre todo, a unha ampliación máis ou menos rápida cara aos Estados da Europa central e oriental así como aos países balcánicos. Este proceso esixe que Europa responda a certas preguntas: a da súa identidade e a do seu futuro, dous elementos indisociables e directamente ligados á cuestión da identidade e o futuro das persoas en Europa. Sabendo, por outra banda, que europeos son tanto os de hoxe como os de mañá, tanto os nados en Europa como os inmigrantes, así como os seus descendientes.

Que é Europa? Quen son os europeos? A Europa do ano 2000 é unha Europa que apenas comeza a percibirse en tanto que unidade. É unha Europa que, aos poucos, supera os conceptos de unidade xeográfica, de mosaico de nacións concurrentes ou de zona de libre comercio onde a moeda é, en parte, común. ¿Por que isto é así? Porque ocorreron tales desmoronamientos históricos que os europeos puideron sacar leccións así como alimentar visións. O consenso das nais e dos pais de Europa Hai xusto cincuenta anos que as nais e os pais de Europa, desde Schumann, Monet e Adenauer ata Gaspari, comezaron a ver máis aló do Estado-nación para considerar un proxecto de unión europea. viviran a Segunda Guerra Mundial na que Alemania resultou vencida e esnaquizada. Ata a vellas potencias europeas, como Inglaterra e Francia, tomaron conciencia dos seus límites e só aliándose ás novas grandes potencias da época, os Estados Unidos e a Unión Soviética, puideron vencer á Alemaña nazi. Por outra banda, o colonialismo tocaba irremediablemente ao seu fin, o que as destituía do seu papel de potencias mundiais. Non lles quedaba máis remedio que concentrarse sobre Europa, constatando, con todo, que lles estaba prohibido suscitarse ser as potencias hegemónicas. Esta situación, combinada co aplastamiento de Alemañia, deu orixe a unha evolución democrática e igualitaria no vello continente. De aquí nace tamén a idea de Europa a través dun movemento de integración que, neste continente fracturado, en principio soamente afecta á Europa occidental. A terrible experiencia sufrida durante as dúas guerras mundiais que se sucederon no espazo de medio século non podía desembocar máis que sobre o seguinte proxecto: garantir a paz a través da integración. Naturalmente, esta integración iníciase no terreo económico. Había, pois, intereses comúns evidentes.

Con todo, facía falta definir un terreo onde situar un punto de encontro para os pobos europeos, inimigos de onte, unha visión que puidese dar corpo á súa representación de unión, un discurso político que lles permitise determinar os seus puntos comúns. Conscientes da experiencia de dominación da Alemania nazi e do Imperio soviético, esta Europa occidental da postguerra elixiu adoptar unha posición antitotalitaria. Dito isto, hai que constatar que, desgraciadamente, todo debate relativo a estes dous sistemas totalitarios corre o risco de verse reprochado de relativizar un dos dous fenómenos totalitarios polo outro, de negar ata a súa singularidade, polo simple feito de comparalos. E isto é un erro. En efecto, a descrición destes dous sistemas non conduce, de ningún xeito, ao seu relativización se se ha delimitado ben a natureza propia de cada un así como a forma baixo a cal traducíronse concretamente. O denunciado paroxismo do horror na dominación nazi, inaudito na historia do mundo, despréndese do feito de que se intentou exterminar a pobos enteiros en nome dun proxecto aprobado e sostido pola maioría da sociedade alemá. Ademais, o feito de que este terror e as conviccións subyacentes que o fixesen posible poida devir a ideoloxía dominante sacudiu completamente os espíritos.

Pola contra, na Unión Soviética as forzas que nun principio foron postas en marcha para loitar contra a pobreza e a desigualdade social afundían as súas raíces nun ideal moral. Con todo, rápidamente bascularon cara a un sistema de opresión e de exterminación nunha sociedade dominada por delatores e perseguidores. A despecho de todas estas diferenzas que as opoñen, e malia as características específicas do horror que xeraron e a singularidade das súas perspectivas ideolóxicas respectivas, estes dous sistemas totalitarios se emparentan en diversos planos: negación do individuo e do seu valor, obstaculización do seu pleno desenvolvemento, subordinación e secuestro do futuro de cada un polos dirixentes, inexistencia do sistema parlamentario e da separación democrática de poderes. Ao contrario, a renovación de nacións europeas talles como Francia, o Benelux, Italia e Alemaña baseouse na prioridad do respecto ao individuo, que debía poder desenvolverse libremente nunha sociedade responsable e solidaria. Este consenso podería definirse como segue: nós, países europeos, defendemos o principio de autodeterminación dos pobos e o dereito do individuo para dispoñer de si mesmo segundo os fundamentos antitotalitarios que son os nosos. Non perdamos de vista isto: Francia e Alemania, dous países que, de feito, non tiñan nada en común salvo o facerse a guerra, chegaron a atopar un terreo de entendemento para elaborar o seu futuro en común.

Esta primeira pedra posta pola Unión Europea, aínda en vía de construción, supuxo unha sorte de visión que esixiu xigantescos esforzos aos seus cidadáns. Pedirlle non só asumir as contradicións inherentes ás súas respectivas feridas, senón tamén recoñecer que, malia todo, só xuntos serían capaces de chegar a algo. Como Albert Camus escribía en 1944 a un amigo alemán: "Cando din vostedes Europa, pensan: 'Terra de soldados, celeiro de trigo, industrias domesticadas, intelixencia dirixida.' Vou demasiado lonxe? Pero si sei que cando din Europa, aínda nos seus mellores momentos, cando se deixan levar polas súas propias mentiras, non poden por menos de pensar nunha cohorte de dóciles nacións dirixidas por unha Alemania de señores, cara a un futuro fabuloso e ensangrentado. Gustaríame que captase vostede ben esta diferenza. Europa é para vostedes ese espazo rodeado de mares e montañas, perforado de minas, cuberto de mieses, onde Alemaña xoga unha partida na que está en xogo o seu destino. En cambio, para nós é esa terra do espírito na que desde fai vinte séculos prosegue a máis asombrosa aventura do espírito humano." (Albert Camus, "Carta a un amigo alemán", en Obras completas, tomo 2, Alianza 3, pp. 602-603) Dubidaba, no entanto, da capacidade de Alemania para distanciarse desta posición. Cincuenta anos despois, Jorge Semprún tería que falar doutra dimensión dos alemáns en Europa, dimensión que explica, sen ningunha dúbida, as súas conviccións europeístas actuais: "A singularidade de Alemaña na historia deste século é manifesta: é o único país europeo ao que lle tocou vivir, padecer, e asumir críticamente tamén, os efectos devastadores das dúas iniciativas totalitarias do século XX: o nazismo e o bolchevismo. Xa se encargarán os sabios doutores en ciencias políticas de sinalar ou de destacar as diferenzas específicas indiscutibles entre ambas iniciativas.

Non é este o meu propósito, agora, neste instante en que recordo, na miña habitación do Hotel Eléphant, a neve que caeu sobre o meu soño. O meu propósito consiste en afirmar que as mesmas experiencias políticas que fan que a historia de Alemania sexa unha historia tráxica, tamén poden permitirlle situarse na vanguardia dunha expansión democrática e universalista da idea de Europa. E o emprazamento de Weimar-Buchenwald podería converterse no lugar simbólico de memoria e de futuro." (Jorge Semprún, A escritura ou a vida, Tusquets, p. 326). Non é moi determinante coñecer se esta foi claramente a actitude das sociedades alemá, francesa ou holandesa, ou se calquera outro pobo europeo tomara consciencia diso. A maioría das elites políticas, elas si, abrazaron rápidamente a idea antitotalitaria. Estanos permitido avanzar un pouco máis lonxe partindo do pensamento de Semprún: Europa debe sacar as conclusións que se impoñen da experiencia dos cen últimos anos para poder realizar a súa visión de paz e de xustiza. Este é o único medio para atopar unha verdadeira resposta ás preguntas que nos suscitamos sobre o noso futuro. Unha Constitución para unha Europa unida A Unión Europea comprende hoxe 15 países, unidos ao redor dun proxecto de cooperación económica e de paz, preocupados por asegurar aos seus cidadáns a liberdade de comercio, a seguridade no interior das fronteiras da Unión así como unha multitude de dereitos.

Mais as cousas deben progresar. Para estar á altura do papel que xoga na historia, Europa non pode contentarse con ser unha comunidade mercantil que reúne Estados con disparidades sociais enormes. Se Europa desexa continuar asegurando a paz, a xustiza social, a liberdade, os dereitos do cidadán, o equilibrio ecolóxico e a estabilidade, debe, non soamente aceptar a incorporación de novos países europeos, senón igualmente traballar pola integración cada vez máis firme dos seus membros, de maneira que toda volta atrás sexa impensable. Para isto, Europa terá que optar por unha Constitución europea. Estou íntimamente persuadido. Se Europa non quere reducirse a unha multitude de tratados multilaterales, se pretende ser unha entidade ao servizo de intereses comúns ?comezando polas cuestións relativas ás políticas exterior, de defensa e económicas, sen perder de vista a necesidade de ampliar os seus ámbitos- e se, en fin, Europa desexa verdaderamente encarnar unha visión da sociedade, unha visión da paz e do entendemento entre os pobos, terá necesidade da súa propia Constitución.

Nesta fase, paréceme importante insistir sobre o sentido das miñas palabras: estou convencido de que unha Constitución desta natureza non conduce de ningún xeito a un reforzamento do "eurocratismo", senón que, ao contrario, constitúe unha condición necesaria, ata indispensable, para a instauración dunha Europa ao servizo das persoas e das culturas. Unha Constitución europea debe comportar dous aspectos: - Por unha banda, un entendemento entre os europeos sobre a orientación que desexan dar á súa vida comunitaria. Un acordo que defina os valores xulgados fundamentais e portadores de todo o que caracteriza a identidade común europea, abarcando, xa que logo, desde as promesas de paz e de unidade económica formuladas polos pais e nais de Europa ata a garantía dun Estado social. Este acordo será algo así como unha Carta magna, un caderno europeo de valores e dereitos fundamentais.

Esta Carta deberá, con todo, ser máis innovadora e audaz que a que nos propuxeron ata agora. - Por outra banda, Europa necesita unha idea motriz, un plan que defina o funcionamento do proxecto. Pois, créanme, dirixímonos

Artigo publicado en INICIATIVA SOCIALISTA no seu número 64 da primavera de 2002. Mais que hoxe recuperamos aquí polo seu interese, polas claves e interrogantes que achega e que no 2006 fican ainda abertas.