1989: Que celebramos?. Por Carlos Taibo

Por Carlos Taibo *

.
O desfondamiento da maioría dos sistemas de tipo soviético en 1989 foi unha sorpresa relativa. É verdade, si, que os sinais de crise que atenazaban, desde bastantes anos antes, a eses sistemas eran moi evidentes. Bastaba con botar unha ollada ao camiño das economías correspondentes para decatarse de que, lonxe de crecer, empezaran a asumir retrocesos notables que tiñan un rechamante colofón, por certo, e nun marco de fondísima crise social, en dous datos demográficos inapelables: un incremento na mortalidade infantil e un retroceso, en cambio, na esperanza de vida ao nacer.

O que ao cabo resultou ser unha sorpresa en 1989 foi, con todo, a escasa, por non dicir nula, resistencia exercida polo groso das burocracias dirixentes deses países cando os feitos encadeáronse en proveito de movementos populares dun e doutro cariz, máis ou menos apoiados, por riba, desde o exterior. Digámoslo doutra maneira: a corrosión dos grupos humanos dirixentes era tal que só en virtude dunha ilusión óptica cabía entender que aqueles estaban dispostos a xogarse o pelexo en defensa duns sistemas que, mortecinos, pouco ou nada tiñan de xenuinamente alternativos fronte ao capitalismo occidental.

O feito de que boa parte de quen estaban chamados a oporse aos cambios -conveñamos en que non faltaron quen quedaron á marxe do proceso- decidisen sumarse rapidamente ao carro do vencedor convértese, en paralelo, en suxestiva explicación de por que as transicións políticas operadas en 1989 foron, coa parcial excepción de Romanía, sorprendentemente pacíficas. O ano seguinte empezaron a chegarnos noticias que viñan ratificar o sentido do que estaba a ocorrer. Así, cando en países como Polonia ou Hungría saíron a poxa moitas empresas públicas, descubrimos -primeiro con algunha sorpresa, despois con inequívoca adaptación ao que ocorría- que en moitos casos quen procedían a adquirilas eran quen foran os seus directores na etapa soviética. Non se esqueza respecto diso que estamos a falar da elite dirixente dos vellos sistemas, que dispuña, por tanto, de activos nada despreciables e gozaba, ademais, dunha información privilexiada, de tal sorte que sabía á perfección cales eran as empresas rendibles e as que non, cales as que podían beneficiarse de privilexios monopólicos ou oligopólicos, cales as que tiñan garantidos as subministracións.

Admitamos que o ocorrido por aquel entón pode suscitar interpretacións dispares. Para uns foi unha bendición de Deus, na medida en que se reduciu sensiblemente a posibilidade de que o tránsito a un novo sistema fose violento ou, polo menos, manifestamente confrontacional. Para outros, pola contra, perfilouse naqueles meses o inicio dun pesadelo que nos feitos duraría até hoxe, da man de realidades nas que a burocracia reconvertida ao mercado amorearía o peor dos dous sistemas que até 1989 estiveron en colisión: a cobiza económica e o todo vale dos empresarios occidentais, e o autoritarismo descarnado dos burócratas orientais.

Por certo que todo o anterior ten un referendo interesante na condición de fondo do proxecto que, máis aló da retórica, abrazou o último presidente soviético, Mijaíl Gorbachov. Si liberámonos da visión edulcorada dos feitos que promoveron entón a maioría dos medios de comunicación occidentais, parece que sobran as razóns para concluír que o proxecto mestre de Gorbachov consistiu en rescatar da queima aos sectores máis espabilados, máis profesionalizados e máis tecnocratizados das burocracias dirixentes nos países da Europa central e oriental. A mensaxe era razoablemente clara: si, nun escenario de crise, cambian vostedes unha parte dos seus hábitos, eu encargareime de que conserven o groso dos seus privilexios.

Aínda que en condicións innegablemente distintas das imaxinadas por Gorbachov, ese proxecto saíu, ao cabo, adiante. Porque -e non nos enganemos-, a maior parte de quen dirixen hoxe os sistemas políticos e as empresas nos Estados da Europa central e oriental non son senón persoas que desempeñaron papeis prominentes nos sistemas de tipo soviético. A soa certificación de que isto é así ben podería convidarnos a afirmar que esa eclosión das liberdades e da democracia que tantos creen celebrar estes días á calor do vixésimo aniversario da desaparición do Muro de Berlín ten moito, moitísimo, de farsa.

* Profesor de Ciencia Política na UAM