Escenarios para Europa

Por Martín Ortega Carcelén, investigador no Instituto de Estudos de Seguridade da Unión Europea en Paris

Un dos episodios menos brillantes do longo proceso de construción europea foi a Declaración de Berlín que festexou o seu cincuenta aniversario o 25 de marzo pasado. O texto, de páxina e media, non di ren en realidade. Os líderes se reuníron para escoitar concertos e admirar fogos artificiais, pero un se pregunta se, ademais, falaron entre eles de cousas serias. A Declaración de Berlín non merece críticas, en calquera caso. A pobreza é un síntoma, máis que a causa da enfermidade. O verdadeiro problema tópase na falta de acordo sobre cuestións fundamentais entre os 27 gobernos dos Estados membros. E xa se sabe: cando quere poñerse de acordo a un gran grupo, ou ben se atopan compromisos que non satisfán a ninguén, ou ben hai que dividir o grupo e cada un pode actuar como máis lle apetece.

Logo dunha fase de incerteza, a chanceler alemá, Angela Merkel, quere atopar un acordo sobre a Constitución Europea. O seu plan é fixar un calendario no Consello Europeo que terá lugar en xuño, para introducir os cambios necesarios de aquí a final de ano, completar o proceso de ratificación durante 2008, e solucionar así o problema antes das eleccións ao Parlamento Europeo en xuño de 2009. O plan de Merkel é voluntarioso, pero esquece un elemento crucial: na Europa ampliada, as posicións están tan divididas que os acordos de contido poden resultar imposibles. Algúns teñen a impresión equivocada de que Francia e Holanda son o obstáculo principal, pois rexeitaron en referendo o proxecto de tratado. Agora, cando se reabre a negociación as posicións respectivas, demóstrase que o problema non son eses dous países. Máis ben, os Gobernos euroescépticos, que estaban moi cómodos co parón tralos plebiscitos en Francia e Holanda, deben retratarse e expoñer abiertamente as súas dúbidas sobre o acordado en 2004.

No novo debate, case seguro, toparanse terreos de acordo para integrar os puntos de vista francés e holandés, pero parece máis difícil aceptar as pretensións dos outros. As diverxencias son enormes. En canto á forma, o Reino Unido e outros membros pretenden un novo tratado para introducir as reformas necesarias nos anteriores asinados en Maastricht, Ámsterdam e Niza. Algúns líderes, como a propia Merkel e o candidato a presidente da República en Francia Nicolás Sarkozy, queren unha mini-Constitución, quizais con outro nome, para retomar só as disposicións principais do proxecto. Outros pretenden facer cambios menores á Constitución, gardando a sustancia. E, en fin, moitos dos que xa ratificaron quixesen preservar o texto, engadindo protocolos, anexos ou complementos alí onde sexa necesario.

Pero o verdadeiro problema está na sustancia. Existe unha brecha insalvable entre aqueles que ven o proceso de integración como a creación dunha identidade europea que se suma á dos Estados membros (e por iso aceptan a idea de Constitución), e os máis nacionalistas, que queren manter custe o que custe o protagonismo dos Estados individuais e conciben a UE como unha mera organización internacional de coordinación (polo que rexeitan símbolos como a bandeira). Nestas circunstancias, o Goberno español está adoptando unha posición europeísta coherente, moi en liña cos desexos non só da maioría dos cidadáns españois, senón tamén da maioría dos europeos. Aínda que o proxecto de tratado constitucional sexa remozado, e aínda se o término de Constitución é substituído por outro menos pasional, o importante é que os avances fundamentais do proxecto que os españois votamos en febreiro de 2005 sexan ratificados pola maioría, e postos en práctica. Crear un presidente do Consello Europeo para evitar a rotación en tiovivo das presidencias semestrais, establecer un ministro europeo de Asuntos Exteriores que garanta unha política exterior e de seguridade máis activa e eficaz, incrementar o papel do Parlamento Europeo e dos Parlamentos nacionais así como as decisións por maioría cualificada en lugar de unanimidade, e atribuír novas competencias en campos fundamentais como cambio climático, inmigración, terrorismo e crime organizado son melloras que merecen a pena.

Por este motivo, España e os países que ratificaron deben manter a validez deses avances. Nos meses por vir, as dificultades para confirmar tales progresos virán, unha vez máis, dos euroescépticos que, en términos xerais, menosprezan a integración política, non ven razóns para atribuír novas competencias a Bruxelas e, en cuestións internacionais, pensan que a Unión non debe ter voz propia, xa que alinearse con Estados Unidos é a opción preferible en toda circunstancia. Mirando ao futuro, as diverxencias tan pronunciadas entre os Estados membros abren polo menos tres escenarios. O primeiro sería acomodar a todo o mundo nunha unión continental de talla xigantesca. No entanto, a procura de posicións compartidas, que foi posible nos últimos vinte anos, parece agora impracticable. O segundo escenario sería crear unha asociación máis pequena dentro da Unión, entre aqueles Estados que queren verdaderamente unha maior integración. Este grupo podería basearse, por exemplo, naqueles países que participan hoxe no euro ou no acordo de Schengen sobre as fronteiras comúns. O terceiro, máis afastado, sería un cambio de actitude dos euroescépticos, que podería estar provocado entre outros motivos por unha alteración da axenda mundial tralas eleccións norteamericanas de novembro de 2008, cun presidente de Estados Unidos que apoie o multilateralismo e a construción rexional e, por conseguinte, anime ás súas máis fieis aliados europeos a participar sinceramente na integración. ¿Pode construírse unha nova asociación dentro da UE sen a participación dos euroescépticos e en particular do Reino Unido?

Isto dependerá sobre todo da vontade dos outros grandes, incluíndo Alemaña, Francia, España e Italia. Por este motivo, o resultado das eleccións francesas é tan importante para Europa. Seguramente, Nicolas Sarkozy non quererá deixar fóra ao Reino Unido en ningún caso, mentres que Ségolène Royal compoñería con Prodi e Zapatero un grupo europeísta moi forte, que empuxaría a Merkel a posicións máis ambiciosas. De todas as maneiras, tendo en conta a posición recalcitrante dalgúns membros actuais da UE, e o tamaño enorme que está adquirindo coas ampliacións, o establecemento dunha nova unión dentro da Unión a medio prazo é unha posibilidade que habería que explorar.