Tecnocracia ou populismo en Europa
El País | Andrés Ortega
Tecnocracia ou populismo: esta é a opción que se presenta en Europa. E en boa parte por mor de Europa, aínda que resulte falsa. Non se trata dunha dúbida hamletiana; pero, fronte a esta dicotomía, tende a palidecer a diferenza entre esquerda e dereita, aínda que haina.
En parte, a integración europea foi a maneira para moitos gobernos de furtar aos electorados nacionais decisións sobre medidas impopulares que, de non ser porque viñan impulsadas desde Bruxelas (ou Frankfurt), ou da cuestionada troika, quizais non se tomarian. O que non se expoñan políticas verdadeiramente alternativas e o pensar que todas as solucións son técnicas, chámase tecnocracia. E fronte a ela, o que está a xurdir en boa parte de Europa son populismos que, desde a extrema dereita (en ocasións desde a extrema esquerda), teñen un marcado carácter antieuropeo; polo menos contra esta Europa que se está deseñando, aínda que son esencialmente xenófobos.
Unha cousa é o contido. E outra o proceso na marcha europea. En canto a contido, as democracias de Europa occidental, como ben lembra o británico Chistopher Bickerton, desde finais dos 80 veñen desmantelando o Estado keynesiano, corporativista e de benestar, parte consustancial da democracia en Europa e en España. Quizais os españois non nos decatamos diso até moi recentemente (coa crise e os recortes), pois mentres os outros de Europa occidental volvían nós aínda iamos.
Con todo, non nos atopamos a medio camiño. Mesmo recortado, o Estado do benestar de Francia, Alemaña, Países Baixos e, por suposto, os países nórdicos, era e segue sendo moi superior ao español. Con Schröder en Alemaña suprimíronse as lentes da cobertura da Seguridade Social: nós nunca chegamos a incluílas. A "sociedade participativa" da que fala agora o Goberno holandés é moito máis avanzada que o noso Estado do benestar, nunha perigosa deriva cara a un Estado asistencial. Pero estes recortes, xunto a unha inmigración da que se culpa á UE, xeraron nos populistas a idea de que os inmigrantes estanlle roubando unha parte do Estado do benestar dos cidadáns.
En canto ao proceso, estivemos baleirando a democracia nacional, e máis nos últimos anos, con políticas impulsadas e supervisadas desde Bruxelas (ou Berlín), sen substituíla por unha democracia europea. Non é que caésemos nunha ditadura, senón nunha posdemocracia, como a chama Colin Crouch. E a solución non virá de dar máis poderes ao Parlamento Europeo, que non se basea nuns demos [pobo], senón de reforzar as democracias nacionais, tamén para asuntos europeos. Citemos un exemplo español: en pleno debate parlamentario sobre os Orzamentos xerais para 2014, o Goberno mandou a Bruxelas as súas previsións para 2015-2016, con novos recortes incluídos para controlar o déficit, sen discutirse nas Cortes Xerais. Non sería lóxico discutilo antes no Parlamento? Países como Alemaña, Dinamarca, Holanda e outros reforzaron os controis nacionais sobre a política europea. Por que non nós?
É verdade que a razón europea ha predominado en España. Europa segue sendo aínda a solución, aínda que coidado con non asfixiar ao paciente. E en todo caso, solución non é o mesmo que escusa. Neste último caso, a UE serviría aos Gobernos para protexerlles fronte ás súas propias sociedades ante decisións impopulares vestidas pola razón tecnocrática.
O auxe destes populismos antieuropeos ten moito que ver cunha integración europea mal exposta e mal explicada, e que para moitos atenta contra as identidades nacionais. De feito, estes populismos empezaron co cambio de século (no caso francés moito antes), e sobre todo co fracaso en 2005 do Tratado Constitucional europeo, a mans dos soberanistas franceses e dos até entón moi europeístas holandeses. E estes populismos reforzáronse coa crise e coa resposta tecnocrática e ademocrática que se lle deu desde Europa.
Claro que se dirá que en España non hai populismo ou populismos. O recordo da Guerra Civil e da ditadura aínda pesa. É verdade que os populismos que se están dando no resto de Europa (Alemaña é unha excepción, aínda que o Partido para Alemaña (AfD) estivo a piques de entrar no Parlamento) son esencialmente identitarios, de reacción ante a perda de identidade que cren que está a supor non tanto a integración europea como a inmigración (aínda que en Francia non hai realmente nova inmigración en masa). É o que Michel Skey chama a procura da "seguridade ontológica". Os españois asumiron ben a súa inmigración, que non lles expón graves problemas de xenofobia ou de identidade cultural. En España, tanto unha parte do nacionalismo español como do independentismo vasco e catalán teñen unha carga populista e levan eses electorados.
Nestes momentos existe en España unha enorme bolsa de abstención electoral, con fortes sentimentos antipolíticos, que podería servir de base a opcións populistas. Hai varias raíces desde as cales podería crecer unha opción do estilo da encarnada por Beppe Grilo en Italia, pero tamén do tipo da Fronte Nacional francés: e o PP teme que lle saian contestacións á súa dereita, cando a súa verdadeira forza, con José María Aznar, foi agrupar no seu seo desde a extrema dereita até o centro (algo que o PSOE nunca conseguiu na esquerda). Mesmo podería habelas para un Tea Party á norteamericana. Cada unha conta con parte do necesario para construíla, pero ningunha ten todos os resortes necesarios: entre outros, liderado de referencia.
O feito de que, neste momento, as opcións populistas estean ausentes do panorama español non significa que deban descartarse nun próximo futuro, se a situación social non mellora e agrávase a crise do sistema político. Facilmente, o voto de protesta que está a crecer pode transformarse en populista. A fragmentación do electorado é un caldo de cultivo para iso. Tamén a crecente desconfianza na Unión Europea, que afecta xa a un 75% dos cidadáns españois, segundo o último Eurobarómetro de primavera. Aínda que a desconfianza no Goberno é aínda maior.
En todo caso, tamén nos afecta o populismo nos demais. Unha vitoria, que anuncian algunhas enquisas, da Fronte Nacional en Francia nas eleccións ao Parlamento Europeo de maio próximo iría en detrimento de os intereses españois, pois contaminaría toda a política francesa e paralizaría a Francia; e con ela, os novos e necesarios avances na integración europea. En si, un bo resultado destes populismos neses comicios sementaría dúbidas sobre todo o proceso. As eleccións ao Parlamento Europeo de maio próximo van ser unha suma de eleccións nacionais, pero terán efectos europeos, máis aló da propia e cada vez máis importante Eurocámara. Paradoxalmente poden significar unha eclosión transeuropea do populismo desde unha base antieuropeísta, como xa está a demostrar a plataforma que están a fraguar o francesa Marine Lle Pen e o holandés Geert Wilders.
Loitar contra estes populismos implica afastarse da tecnocracia. Nun dobre sentido: que haxa alternativas (nada fáciles de deseñar, pois para ser realistas requiren unha acción coordinada a nivel europeo) e que Europa responda con políticas concretas e robustas aos problemas dos cidadáns. É dicir, implica recuperar a política, a democracia. Tanto no marco nacional como no europeo.
Andrés Ortega é escritor e analista. A principios de 2014 publicará Recompor a democracia (RBA) escrito con Axenda Pública.
