Por Timothy Garton Ash
O último ano foi testemuña da morte de tres pensadores europeos extraordinarios, que asumiron un profundo compromiso coa vida pública da súa época. Os libros que publicaron sobre historia, filosofía, socioloxía e política encherían varios andeis. En momentos cruciais, no 1956, 1968, 1989, o seu compromiso político axudou a construír a historia de Europa. Cada un deles tiña unha mente que era unha marabilla observar en acción, pero tamén unha personalidade rica, complexa e vital. Ademais de sentir a dor da súa perda, creo que a súa desaparición ten un significado máis amplo.
Con eles, desaparece a última cohorte de europeos que se formaron cos horrores da Segunda Guerra Mundial e a posguerra en Centroeuropa. Unhas persoas que entendían nas súas entrañas por que necesitamos unha Europa de liberdades e leis, porque, de adolescentes e mozos, foron testemuñas de todo o contrario. Agora, nós, os fillos dunha época máis afortunada, debemos soster esa Europa sen o impulso elemental que nace da experiencia persoal. Non é que falasen a miúdo nin de bo grao dos seus encontros xuvenís co mal. Máis ben ao revés. Facíano con pouca frecuencia e de mala gaña. De xeito que hai algunhas cousas, entre elas seguramente os peores horrores, que nunca saberemos... e que non temos dereito a saber. Sen embargo, nos seus últimos anos, si nos deixaron, en fragmentos autobiográficos e anacos de conversación, algúns atisbos do inferno do que naceu a Europa actual.
Quen viviu o peor foi o que deixou menos testemuño. Só en breves pasaxes e en conversacións infrecuentes con amigos próximos falou Bronislaw Geremek-historiador medieval convertido en asesor de Solidariedade e ministro de Exteriores de Polonia, que morreu nun accidente de automóbil o verán pasado - sobre a vida e a morte que presenciara de neno no gueto de Varsovia. "Pechei esa caixa con chave", dixo nunha ocasión, cando un entrevistador benintencionado llo preguntou. Nunha longa conversación autobiográfica, publicada en polaco hai un par de anos, Leszek Kolakowski-filósofo, historiador das ideas, analista, crítico e coautor do desmantelamento do comunismo, que morreu en Oxford a semana pasada -lembraba a súa experiencia da guerra na Polonia ocupada. Como o enviaran a traballar, a facer xoguetes de madeira, cando tiña 15 anos. Como, despois de que os ocupantes alemáns pechasen as escolas, educouse a si mesmo lendo nunha biblioteca medio saqueado. (Contaba, en broma, que da enciclopedia sabía todo da A, a D e a E, pero nada da B e a C, porque os campesiños locais colleran eses volumes para encender lume).
Relataba como viu cos seus propios ollos os cabaliños que seguiu funcionando na praza Krasinski de Varsovia mentres alí preto ardía o gueto e "no aire flotaban anacos carbonizados de roupa" (unha escena inmortalizada por Czeslaw Milosz no seu poema Campo dei Fiori). Como, cando vía un avión baixo, tiña a sensación instintiva - incluso cando era anciá e vivía en Inglaterra - de que en calquera momento ía a empezar a guindar bombas. E como os ocupantes alemáns de Varsovia detiveron e asasinaron ao seu pai no 1943. Curiosamente, foi o reticente e discreto alemán do norte Ralf Dahrendorf - o pensador social, político e educador xermano-británico, que morreu o mes pasado - quen deixou un testemuño máis amplo sobre eses anos en Europa.
O seu pai, un político socialdemócrata, foi detido pola súa participación no plan do 20 de xullo de 1944 para atentar contra Hitler e a duras penas conseguiu salvar a vida. Aos 15 anos, Dahrendorf incorporouse cuns compañeiros de colexio a un movemento de resistencia antinazi e foi detido pola Gestapo. (Os conspiradores, que eran moi estudosos, escribíanse mensaxes uns a outros en latín, coa idea de que os matons da policía secreta non poderían leros, pero a Gestapo atopou unha solución fácil: detiveron ao profesor de latín). Anos despois lembraba que aqueles 10 días de prisión incomunicada espertaron nel ese "anhelo case claustrofóbico de liberdade, esa resistencia instintiva a verme encerrado, polo poder persoal dos individuos ou polo poder anónimo das organizacións" que sería durante toda a súa vida a base da súa paixón pola liberdade.
Nunhas memorias escritas en alemán e tituladas Über Grenzen (que significa ao mesmo tempo "a través das fronteiras "e "sobre as fronteiras"), ofrece a visión inesquecible dun campo de prisioneiros da Gestapo a través dos ollos dun mozo de 15 anos. Nunha ocasión, aliñaron aos presos para que presenciasen a execución dun deles por roubar 200 gramos de margarina. Colgaron ao home, escribe Dahrendorf, "dunha forma terriblemente cruel e tivemos que contemplar a longa agonía". Aqueles tres mozos de talento excepcional podían moi facilmente acabar asasinados, botados á pira da tola autodestrución de Europa, como acabaron moitos dos seus amigos e familiares. Pero lograron seguir adiante, cunha vida longa e plena na que crearon unha obra de valor duradeiro.
Cada un deles contribuíu, con intelixencia, claridade, valor e sentido do humor, á Europa libre na que hoxe vivimos. Non crean que os tres profesores pensaban o mesmo da Unión Europea. Nin moito menos. Geremek era un auténtico entusiasta do proxecto de integración de Europa. Nunca esquecerei unha ocasión na que Bronek (como lle chamaban os seus amigos) virouse cara min nun corredor do Parlamento polaco e dixome: "Para min, Europa é unha especie de esencia platónica". Cría tanto no ideal coma na realidade. E acabou a súa vida como membro do Parlamento Europeo. Dahrendorf era sen dúbida o que no Reino Unido chamamos un "proeuropeo" e fora comisario, pero nos seus últimos anos empezou a criticar bastante como estaba evolucionando a UE. A súa Europa sempre foi unha Europa de liberdade, e esa era o criterio co que medía a Unión. Kolakowski era francamente escéptico ante o que consideraba tendencias homoxeneizantes do proxecto da UE. Aínda que recoñecía as claras vantaxes da Unión, tiña medo de que saísen perdendo a identidade nacional e a diversidade cultural. En moitas conversacións vespertinas en Oxford, adoitaba tomarme o pelo polo meu entusiasmo europeísta. O seu escepticismo podería atribuírse aos seus case 40 anos de residencia nas Illas Británicas, non sendo que non creo que o Reino Unido exercese nunca unha gran influencia sobre el. Pero si cría, cunha convicción apaixonada, que Europa central, desterrada tras o Muro de Berlín, debía incorporarse á gran familia da Europa libre, e contribuíu a esa fin, tanto co seu desmantelamento intelectual do comunismo como co seu pensamento estratéxico sobre como saír del.
Cando falamos de Europa, non estamos falando das institucións concretas de Bruxelas. Falamos da totalidade dun sistema legal, político e económico, unha forma de sociedade, un espírito ético, un compromiso, que, a través dunhas nacións europeas distintas, sitúan a dignidade e a liberdade individual do ser humano en primeiro lugar, no último e no centro. Esa é a Europa na que os tres crían e pola que loitaron. A miña conclusión é sinxela, aínda que nada fácil de trasladar á práctica. Na medida en que xa non podemos depender dos recordos persoais, nin sequera dos contactos directos coa última das xeracións da guerra, necesitamos que nas nosas escolas se ensine máis e mellor historia. Unha Historia para todos. Unha Historia que, para que resulte próxima, debe recorrer a experiencias humanas individuais. Un bo profesor podería empezar con estas tres: as de Bronek, Leszek e Ralf.
