A globalización e a identidade europea.

Por Xavier Rubert de Ventós

1. A identidade étnica ou cultural, que fora a reivindicación das xentes sen estrutura política recoñecida (ppp, "pobos politicamente pobres"), está empezando a converterse no argumento dos Estados mesmos. Na era global, descrita por Manuel Castells, a función de moitos Estados perde forza e claridade, e son eles, eles agora, quen parecen descubrir os seus problemas de identidade. Menos clara a súa "soberanía" e a súa capacidade de continuar xogando o papel de "matria" protectora (e proteccionista), o seu discurso tende a esquecer aquilo do "plebiscito cotián" e aproxímase ao de l'Action Française, ao "alma do pobo" de Fustel de Coulange, ou ate ao de Astérix e "os nosos devanceiros os galos". Estes son os clarines identitarios que volven soar hoxe nos libros de Debray ou Finkelkraut. Se o cost-benefit que representaba o Estado xa non é o que era -veñen a dicirnos-, vexamos polo menos aquilo que Significa, que Encarna ou Simboliza. E isto por non falar do PP e a súa abanderada EsPPaña. Na era global, a función de moitos Estados perde forza e claridade Da relixión civilizada volvemos ás que conservan o sentido do tráxico Pode alguén usar o esforzo de alguén de quen non aprecia o código xenético?

2. É o momento, quizais, no que os nosos ppp, os pequenos pobos sen trade mark homologado, poden e deben recuperar o discurso da "cidadanía republicana" que os nosos neo-xacobinos están abandonando. É o momento para pasar do discurso da protección ao da proxección, do da identidade ao da eficacia, a hora de puxar pola independencia política máis que polo recoñecemento cultural, de afirmarse máis que de ser acollido e "comprendido" por aquel Estado condescendente que os deitaba no diván dos esquizos. Algunhas veces, estes ppp tratan de reforzar o seu discurso subliñando que o deseño das fronteiras a partir da vontade das persoas é máis democrático que o seu actual perfil, froito das guerras e alianzas seculares. Pero con ser iso certo, non o é menos que a utilización a miúdo perversa do concepto wilsoniano de autodeterminación xustifica a alerxia que a palabra segue producindo en moitos lugares. Un uso que case podería formularse como unha lei física: "Toda Gran Potencia tende a estar a favor dos pequenos pobos dentro da área de influencia doutra Potencia, e da súa eventual transformación en reinos de taifas".

3. Identidades, hainas de múltiples clases: identidades prístinas ou mixtas, concéntricas ou excéntricas, pre ou postcoloniales, inducidas (national building) ou resistenciales, etc. A identidade dos europeos, por exemplo, está feita dunha mestura de relixión xudía, filosofía grega, dereito romano, díxitos árabes (antes chineses), consuetudines germánicas, etc. Agora ben, esta pluralidade nas propias orixes, esa necesidade de recoñecer nun mesmo aquilo que foi alleo ou anterior, está sen dúbida na base da vitoria dun puñado de europeos sobre os Imperios do Sol, máis poderosos pero tamén máis illados, máis puros e prístinos que aqueles. Non debemos esquecer, con todo, que certas mesturas dese xénero foron literalmente catastróficas. A mestura, por exemplo, do expansionismo romano (puramente territorial) e o expansionismo cristián (en principio, puramente espiritual) forman unha amálgama explosiva e fundan un novo tipo de agresións nacionais que aúnan a reivindicación espacial e a ideolóxica: o expansionismo vestido de "xusta causa". Unha causa que podía ser o catolicismo, a familia, a raza, o Lebensraum, o proletariado, etc., e que durante moito tempo transformaría a Europa na sede dunha guerra civil permanente.

4. Pero a complexa identidade europea non resulta só poderosa e perigosa. Tamén ela está na xénese do "carácter europeo" descrito por Musil. Para el (e cito de memoria), "un europeo é alguén que ten múltiples carácteres ou atributos (Eigenschäften): un carácter familiar, un carácter profesional, outro sexual, un consciente, outro inconsciente... E un último carácter aínda, a fantasía, que lle permite todo menos unha cousa: tomarse demasiado en serio todos os anteriores carácteres". Desde unha perspectiva parecida, eu mesmo tratei de avaliar o potencial integrista de diferentes nacionalismos a partir de catro variables: a) complexidade cultural, b) coherencia territorial, c) modernización endógena, d) colonización exógena. Simplificando un pouco, eu diría que o perigo ou tentación integrista é menor alí onde a identidade da xente vén definida polo maior número de variables -variables que chamei as 5L: Land (terra), Language (lingua), Lord (Deus), Landscape (territorio), Law (lei)-. Pola contra, as identidades concéntricas ou monográficas, baseadas todas elas nunha variable maior (ou claramente dominante), resultan máis proclives á deriva fundamentalista. Vexamos: se unha persoa é de Vic, europeísta, católica, do Barça, excursionista, nacionalista..., a súa non resultará ser unha identidade: será unha simple redundancia. ¡Se polo menos deulle por ser do Español, ou protestante ou afeccionado ao rugby! É por dicir que eu estou por unha Catalunya independente, non por unha Catalunya redundante. Esta é a idea de país que tratei de introducir, sen éxito algún, no Preámbulo ao novo Estatut, onde escriben que "un país só é verdadeiramente libre e grande cando poden convivir nel individuos con identidades distintas e non xerárquicamente ordenadas".

5. O mundo global, aquel a o que nos diriximos, puxo en evidencia as múltiples razóns -económicas (Becker), sociais (Ariés), sociobiolóxicas (Wilson), etholóxicas (Lorenz), ecolóxicas (Margalef), etc.- que se achan no transfondo do sentimento de pertenza identitaria. Boas razóns, certamente, pero tamén perigos terribles: "A característica máis definitoria do home -dixera Koestler- é a súa capacidade de identificarse cun grupo e/ou cun sistema de crenzas que é indiferente á razón, indiferente ao interese persoal e indiferente ate á súa propia supervivencia". A lectura de Guerra e paz, de Tolstói, ou de Viaxe ao final da noite, de Céline, debería ser suficiente para convencernos diso.

6. Unha cuestión "moral" quixese expor aínda: a práctica segmentación que operamos sobre a identidade dos inmigrantes extracomunitarios. Porque, vexamos: pode alguén utilizar a "forza do traballo", a "man de obra" dunha persoa que non desexaría como avó dos seus propios netos? Pode alguén utilizar o esforzo, o código enerxético de alguén de quen non aprecia o código xenético ou o código cultural que a súa cor ou a súa relixión achegan? Calquera pode facelo, certamente, pero se tratará daquilo que Aristóteles chamaba (e defendía) como Escravitude.

7. E vaia aínda unha cuestión "relixiosa". As ameazas que hoxe nos axexan, como aquelas que se cernían sobre o "home primitivo", son cada vez máis globais, por non dicir cataclísmicas, e van da extinción da especie á partoxénese humana ou a fabricación das especies híbridas. E todo iso tennos tan asustados como desconcertados. Por iso é polo que as relixións domésticas e xa "domesticadas" (morais, laicas, ilustradas, chámense como se queira) vaian perdendo forza e gancho en beneficio das relixións aínda tráxicas e que, por iso mesmo, parecen responder mellor á magnitude das novas ameazas globais. Da relixión civilizada e aggiornata, volvemos, pois, ás relixións que conservan aínda o sentido do tráxico. Antes temos visto que a cidadanía republicana estaba sendo minada nos propios Estados por unha identidade nacional, ancestral ata. Será que a relixión ou a identidade, como o corazón, teñen os seus motivos que a razón ignora? Ao contrario, eu creo que nada máis razoable nin previsible que o que está acontecendo: desde o independentismo civil catalán ate o fundamentalismo norteamericano ou musulmán.