A globalización e a identidade europea.

Por Xavier Rubert de Ventós

1. A identidade étnica ou cultural, que fora a reivindicación das xentes sen estrutura política recoñecida (ppp, "pobos politicamente pobres"), está empezando a converterse no argumento dos Estados mesmos. Na era global, descrita por Manuel Castells, a función de moitos Estados perde forza e claridade, e son eles, eles agora, quen parecen descubrir os seus problemas de identidade. Menos clara a súa "soberanía" e a súa capacidade de continuar xogando o papel de "matria" protectora (e proteccionista), o seu discurso tende a esquecer aquilo do "plebiscito cotián" e aproxímase ao de l'Action Française, ao "alma do pobo" de Fustel de Coulange, ou ate ao de Astérix e "os nosos devanceiros os galos". Estes son os clarines identitarios que volven soar hoxe nos libros de Debray ou Finkelkraut. Se o cost-benefit que representaba o Estado xa non é o que era -veñen a dicirnos-, vexamos polo menos aquilo que Significa, que Encarna ou Simboliza. E isto por non falar do PP e a súa abanderada EsPPaña. Na era global, a función de moitos Estados perde forza e claridade Da relixión civilizada volvemos ás que conservan o sentido do tráxico Pode alguén usar o esforzo de alguén de quen non aprecia o código xenético?

2. É o momento, quizais, no que os nosos ppp, os pequenos pobos sen trade mark homologado, poden e deben recuperar o discurso da "cidadanía republicana" que os nosos neo-xacobinos están abandonando. É o momento para pasar do discurso da protección ao da proxección, do da identidade ao da eficacia, a hora de puxar pola independencia política máis que polo recoñecemento cultural, de afirmarse máis que de ser acollido e "comprendido" por aquel Estado condescendente que os deitaba no diván dos esquizos. Algunhas veces, estes ppp tratan de reforzar o seu discurso subliñando que o deseño das fronteiras a partir da vontade das persoas é máis democrático que o seu actual perfil, froito das guerras e alianzas seculares. Pero con ser iso certo, non o é menos que a utilización a miúdo perversa do concepto wilsoniano de autodeterminación xustifica a alerxia que a palabra segue producindo en moitos lugares. Un uso que case podería formularse como unha lei física: "Toda Gran Potencia tende a estar a favor dos pequenos pobos dentro da área de influencia doutra Potencia, e da súa eventual transformación en reinos de taifas".

3. Identidades, hainas de múltiples clases: identidades prístinas ou mixtas, concéntricas ou excéntricas, pre ou postcoloniales, inducidas (national building) ou resistenciales, etc. A identidade dos europeos, por exemplo, está feita dunha mestura de relixión xudía, filosofía grega, dereito romano, díxitos árabes (antes chineses), consuetudines germánicas, etc. Agora ben, esta pluralidade nas propias orixes, esa necesidade de recoñecer nun mesmo aquilo que foi alleo ou anterior, está sen dúbida na base da vitoria dun puñado de europeos sobre os Imperios do Sol, máis poderosos pero tamén máis illados, máis puros e prístinos que aqueles. Non debemos esquecer, con todo, que certas mesturas dese xénero foron literalmente catastróficas. A mestura, por exemplo, do expansionismo romano (puramente territorial) e o expansionismo cristián (en principio, puramente espiritual) forman unha amálgama explosiva e fundan un novo tipo de agresións nacionais que aúnan a reivindicación espacial e a ideolóxica: o expansionismo vestido de "xusta causa". Unha causa que podía ser o catolicismo, a familia, a raza, o Lebensraum, o proletariado, etc., e que durante moito tempo transformaría a Europa na sede dunha guerra civil permanente.

4. Pero a complexa identidade europea non resulta só poderosa e perigosa. Tamén ela está na xénese do "carácter europeo" descrito por Musil. Para el (e cito de memoria), "un europeo é alguén que ten múltiples carácteres ou atributos (Eigenschäften): un carácter familiar, un carácter profesional, outro sexual, un consciente, outro inconsciente... E un último carácter aínda, a fantasía, que lle permite todo menos unha cousa: tomarse demasiado en serio todos os anteriores carácteres". Desde unha perspectiva parecida, eu mesmo tratei de avaliar o potencial integrista de diferentes nacionalismos a partir de catro variables: a) complexidade cultural, b) coherencia territorial, c) modernización endógena, d) colonización exógena. Simplificando un pouco, eu diría que o perigo ou tentación integrista é menor alí onde a identidade da xente vén definida polo maior número de variables -variables que chamei as 5L: Land (terra), Language (lingua), Lord (Deus), Landscape (territorio), Law (lei)-. Pola contra, as identidades concéntricas ou monográficas, baseadas todas elas nunha variable maior (ou claramente dominante), resultan máis proclives á deriva fundamentalista. Vexamos: se unha persoa é de Vic, europeísta, católica, do Barça, excursionista, nacionalista..., a súa non resultará ser unha identidade: será unha simple redundancia. ¡Se polo menos deulle por ser do Español, ou protestante ou afeccionado ao rugby! É por dicir que eu estou por unha Catalunya independente, non por unha Catalunya redundante. Esta é a idea de país que tratei de introducir, sen éxito algún, no Preámbulo ao novo Estatut, onde escriben que "un país só é verdadeiramente libre e grande cando poden convivir nel individuos con identidades distintas e non xerárquicamente ordenadas".

5. O mundo global, aquel a o que nos diriximos, puxo en evidencia as múltiples razóns -económicas (Becker), sociais (Ariés), sociobiolóxicas (Wilson), etholóxicas (Lorenz), ecolóxicas (Margalef), etc.- que se achan no transfondo do sentimento de pertenza identitaria. Boas razóns, certamente, pero tamén perigos terribles: "A característica máis definitoria do home -dixera Koestler- é a súa capacidade de identificarse cun grupo e/ou cun sistema de crenzas que é indiferente á razón, indiferente ao interese persoal e indiferente ate á súa propia supervivencia". A lectura de Guerra e paz, de Tolstói, ou de Viaxe ao final da noite, de Céline, debería ser suficiente para convencernos diso.

6. Unha cuestión "moral" quixese expor aínda: a práctica segmentación que operamos sobre a identidade dos inmigrantes extracomunitarios. Porque, vexamos: pode alguén utilizar a "forza do traballo", a "man de obra" dunha persoa que non desexaría como avó dos seus propios netos? Pode alguén utilizar o esforzo, o código enerxético de alguén de quen non aprecia o código xenético ou o código cultural que a súa cor ou a súa relixión achegan? Calquera pode facelo, certamente, pero se tratará daquilo que Aristóteles chamaba (e defendía) como Escravitude.

7. E vaia aínda unha cuestión "relixiosa". As ameazas que hoxe nos axexan, como aquelas que se cernían sobre o "home primitivo", son cada vez máis globais, por non dicir cataclísmicas, e van da extinción da especie á partoxénese humana ou a fabricación das especies híbridas. E todo iso tennos tan asustados como desconcertados. Por iso é polo que as relixións domésticas e xa "domesticadas" (morais, laicas, ilustradas, chámense como se queira) vaian perdendo forza e gancho en beneficio das relixións aínda tráxicas e que, por iso mesmo, parecen responder mellor á magnitude das novas ameazas globais. Da relixión civilizada e aggiornata, volvemos, pois, ás relixións que conservan aínda o sentido do tráxico. Antes temos visto que a cidadanía republicana estaba sendo minada nos propios Estados por unha identidade nacional, ancestral ata. Será que a relixión ou a identidade, como o corazón, teñen os seus motivos que a razón ignora? Ao contrario, eu creo que nada máis razoable nin previsible que o que está acontecendo: desde o independentismo civil catalán ate o fundamentalismo norteamericano ou musulmán.

Xa é a hora dunha política exterior europea

Por Martti Ahtisaari, Joschka Fischer, Mabel van Oranje e Mark Leonard. Ahtisaari, Fischer e Van Oranje son copresidentes do European Council for Foreign Relations, un laboratorio de ideas recén constituído para fomentar a creación dunha política exterior común da UE. Leonard é director executivo do ECFR.

Se a última hora non se cambia de idea, os xefes de Estado e de Goberno europeos asinarán este mes un novo acordo para fortalecer a maquinaria da política exterior da Unión Europea, dando máis competencias ao Alto Representante da UE nesa materia. Isto supón un troco longo tempo esperado. Na actualidade, o orzamento do Alto Representante é menor que o que destina a Comisión Europea á limpeza das oficinas de Bruxelas. Con só 500 empregados e unicamente un feixe de representantes no exterior, un aparello que pretende encarnar a vontade colectiva dos 27 Gobernos da Unión Europea en materia de política exterior gasta menos e ten menos persoal que os países africanos máis pequenos. É algo que debería cambiar cando se nomee a un novo xefe para a política exterior da UE, alguén que supervise as súas relacións exteriores así como as súas políticas de defensa e de axuda fóra da Unión. Sen embargo, esta necesaria innovación institucional non responderá a unha pregunta máis fundamental: estase tomando Europa en serio a consecución dunha política exterior coherente e enérxica?

Con demasiada frecuencia os líderes europeos esquivan esta cuestión, comentando como sempre os defectos da política exterior estadounidense, cando deberían estar desenvolvendo as súas propias estratexias. Unha e outra vez -en problemas que van desde Iraq a Israel e Palestina, pasando por Afganistán-, a política europea definiuse unicamente en función do que fai ou deixa de facer Estados Unidos. Sen embargo, o ano próximo, EE UU elixe a un novo presidente e os europeos xa non poderán permitirse o luxo de botar a culpa dos males do mundo á Casa Branca de George W. Bush. Isto é positivo, porque Europa ten moito que ofrecer. A diferenza de outras grandes potencias da historia, o seu poder non se proxecta mediante a ameaza de invadir outros países. Con 500 millóns de habitantes, a súa poboación é a terceira en número do mundo, despois das de China e a India. Os seus 27 Estados membros xeran un cuarto da produción económica mundial e, en conxunto, son o comprador máis importante de produtos dos países en vías de desenvolvemento e, con moito, o principal doador de axuda. Todo isto vai acompañado dun auténtico peso xeopolítico. A ampliación da Unión para Europa Oriental foi o maior proceso de troco de réxime pacífico rexistrado na historia. A creación da Corte Penal Internacional e a sinatura do Protocolo de Kioto demostraron que Europa podía impulsar a creación dunha gobernanza máis multilateral. A participación europea tivo un impacto real no proceso de paz da provincia indonesia de Aceh e nas recentes eleccións presidenciais celebradas na república Democrática do Congo.

Sen embargo, é moi habitual cá introversión e a división haxan despilfarrado o poder latente de Europa. Incluso en relación co programa nuclear iraniano, unha satisfactoria traxectoria viuse castrada pola incapacidade que mostrou unha Europa dividida para apoiar á súa diplomacia con sancións implacables. Se os europeos non están dispostos a pagar un prezo económico, pouca credibilidade terán para persuadir a Estados Unidos de que non recorra aos ataques militares. Fronte a Rusia, a UE subestimou constantemente a súa propia forza, esaxerando a do Kremlin de Vladimir Putin e permitindo a ese país que se faga cada vez máis belicoso. Algúns Estados membros ven en Rusia unha ameaza que hai que “conter con suavidade”. Outros son partidarios de impulsar un proceso de “integración sixilosa” que vincule ese país cos costumes europeas. Esta confusión permítelle a Rusia centrarse en determinados países membros, asinando pactos enerxéticos a longo prazo, sen deixar de socavar á UE nun desconcertante abano de aspectos que abarcan a partir do futuro de Kosovo ate a proliferación nuclear.

Aos líderes europeos gústalles falar de “multilateralismo eficaz”, pero non son moi eficaces cando se trata de defender os seus valores ou intereses en institucións multilaterais como Nacións Unidas. En problemas como os de Kosovo, Darfur e Irán, se os países europeos non se unen e non se manteñen firmes, corren o risco de que outros máis hábiles nos adianten, cando son eles os que deberían estar encabezando a carreira. Despois de todo, a Unión conta con cinco postos no Consello de Seguridade e sufraga o 40% do orzamento da ONU. Sen embargo, cando se trata de votar cuestións relativas aos dereitos humanos, demasiados países en vías de desenvolvemento esquecen iso, aliñándose con China para opoñerse á UE.

Aínda que os principais defectos da UE son estratéxicos, a influencia europea no mundo choca con algunhas barreiras institucionais. As prioridades en materia de defensa seguen sendo de índole abrumadoramente nacional, e teñen a vista posta máis nos seus proxectos preferidos que en fomentar o poder europeu. Como lle gusta dicir a Chris Patten, saberemos se Europa se toma en serio a defensa cando non teñamos que alugar avións de transporte a Ucraína. Ao contrario que no caso do errado proxecto de aprobación dunha Constitución europea, os líderes da UE non poden achacar a súa falta de cooperación en materia de política exterior á hostilidade da opinión pública. Segundo unha enquisa recente do German Marshall Fund, o 88% dos enquisados europeos quere que a UE asuma máis responsabilidades á hora de se afrontar a ameazas mundiais. Diante da perspectiva de acadar un acordo sobre o funcionamento dunha nova política exterior, xa vai sendo hora de que a Unión forxe dita política común e utilice todos os resortes do poder europeu para loitar polos seus valores e intereses no mundo.