REACTIVAR A UNIÓN EUROPEA

Por Tzvetan Todorov, lingüista, historiador e filósofo.

Por que é desexábel que exista unha Europa política? Porque serviría ao interese de todos. A Unión Europea, composta por unha poboación de 450 millóns, pode dirixir unha política económica que ningunha das nacións que a compoñen é capaz de impoñer, facer fronte a problemas de abastecemento energético que son comúns a todas elas, adoptar unha actitude común fronte á inmigración, desenvolver centros de investigación punteros que ningún estado illado sabería ofrecer. Os países europeos tamén teñen que unirse para resistir con máis eficacia aos seus adversarios comúns. De momento, os terroristas circulan dun país ao outro con máis facilidade que os xuíces de instrución. As ameazas ecolóxicas ignoran as fronteiras, a nube de Chernóbil non quixo deterse sobre o Rin, os efectos do calentamiento do planeta nótanse igualmente en Italia ou en Dinamarca, pero as políticas de protección seguen sendo nacionais. Nun mundo moito máis unificado que nunca, Europa terá un papel ao que non pode aspirar ningunha das nacións que a compoñen: á vez defender os seus intereses fronte a outras potencias mundiais e encarnar un conxunto de principios que poida servir de modelo para todos. Escaldados pola dolorosa experiencia ao longo dos últimos séculos (colonialismo, totalitarismo, guerras mundiais), os europeos aspiran hoxe a converterse nunha ?potencia tranquila? que, sen renunciar ao seu defensa, impóñase ao resto do mundo máis polos seus valores que polos seus exércitos. Os pobos europeos xa non soñan cun futuro radiante. Con todo, non poden contentarse con gestionar os seus asuntos de xeito rutineiro. Para recuperar o impulso necesitan un proxecto, un ?gran designio?, como o seguinte: encarnar e defender os valores europeos. Este impulso foi reprimido rotundamente polo non francés e neerlandés no referendo constitucional. Se é desexable máis Europa, ¿como saír do actual calello sen saída? En teoría hai tres opcións: renunciar ao Tratado; propoñer outro; adaptar o texto existente para facelo aceptable para todos. A primeira opción é impracticable, aínda que a rebauticemos ?a Europa dos proxectos?, por razóns á vez psicolóxicas (o impulso crebado volveunos a levar atrás, hai que lograr investir a corrente) e técnicas: o funcionamento da Unión está paralizado polos tratados en vigor, inadaptados a unha Europa de vinte e cinco. O proxecto de constitución permitía poñerlle remedio coas cláusulas relativas á maioría cualificada, as cooperacións reforzadas ou a presidencia estable do Consello. Presentar un novo texto non é menos inconcibible. Non porque o que exista sexa perfecto (non o é), senón porque xa foi votado por dezaseis países e nada xustifica pedirlles que volvan empezar. Sabemos ademais que este texto xorde dun compromiso e que é pouco probable que vexamos que unha nova proposta consiga de súpeto a unanimidad. De feito, é un texto imperfecto pero perfectible, que permitiría, hoxe, dar un paso adiante. Así que só queda a terceira solución: adaptar o texto. Para iso hai que partir da base de que non hai que someter a votación nada que non estea xa no texto inicial, pero tamén de que quen pode o máis pode o menos. Dito doutro xeito, dar a posibilidade aos nove países que non o ratificaron de adoptar unha versión curta do tratado que se limite a pártelas I (as institucións), II (os dereitos fundamentais) e IV (disposicións xerais), e que exclúa a parte III (políticas e funcionamento) e os Anexos. Esta rebaixa, que faría pasar o texto de 183 a 23 páxinas, está xustificada non só polo feito de que as reticencias francesas e neerlandesas están motivadas pola terceira parte, senón tamén porque esta última afecta máis a opcións políticas, que evolucionan a mercé das distintas maiorías, que non ao marco legal, o cal debe manterse estable. Dariamos un novo nome a este texto resumido, por exemplo, Tratado Fundamental, e o seu adopción sería requisito indispensable para todo país que quixese seguir formando parte da Unión. Por esta razón, e como o futuro do país veríase implicado niso, aqueles que teñen a responsabilidade do destino político do país, é dicir, o seu Parlamento ou a unión dos seus dous Cámaras, deberían tomar a decisión. Para que esta solución sexa efectiva faría falta que fose tida en conta polo próximo Consello Europeo, que aprazaría a data límite da ratificación ao 1 de novembro do 2007; e deixaría a cada un dos gobernos en cuestión a elección do momento máis propicio para votar. Se se actúa agora, e non nun futuro indeterminado, nosbeneficiaremos dunha conxuntura proeuropea favorable en varios países. Hai que aproveitar que tantos europeos convencidos están no poder, Zapatero en España, Merkel en Alemania e Prodi en Italia; se engadísemos Francia a estes tres países, xa obteriamos un conxunto superior á metade da poboación europea. Sinalemos que algúns destes gobernos son de centro-esquerda, outros, de centro-dereita: está abofé que en materia de construción europea a división non está entre a esquerda e a dereita, senón máis ben entre un amplo centro proeuropeo e extremos antieuropeos (como o ilustraba en Francia a presenza nunha mesma tribuna de catro políticos partidarios do non: Besancenot, Buffet, Villiers, Lle Pen). Axiña que teña lugar esta ratificación común e recupérese o impulso europeo, a Unión Europea poderá volver funcionar, servíndose en concreto das disposicións referentes ás cooperacións reforzadas. Queda abofé que é deste xeito como se poderá avanzar nunha Europa de vinte e cinco ou vinte e sete. A Unión Europea non sempre terá o mesmo núcleo duro senón un funcionamento ?de geometría variable?, segundo os ámbitos nos que unha crecente colaboración pareza útil. É, polo demais, o que xa está ocorrendo: o espazo Schengen inclúe catorce países, a zona euro, doce, o Eurocuerpo afecta directamente a seis países, indirectamente, a outros cinco, pero nunca son exactamente os mesmos. Baixo este modelo pódense establecer outros acordos, por exemplo, sobre a protección social, ou a colaboración xurídica, ou a armonización fiscal. Francia ten un interese especial en ver o fortalecimiento da Europa política. Se aínda quere facer oír a súa voz na escena mundial, a súa única oportunidade é facelo a través da Unión Europea: Francia pode ser forte en Europa, Europa será forte no mundo. Fai falta para iso que os outros europeos véxana actuar no interese común máis que ao servizo do seu interese particular. Francia podería demostrar esta elección con xestos elocuentes, así como deixando que o Parlamento Europeo instalásese en Bruxelas en lugar de mantelo en Estrasburgo, onde socava o orzamento da Unión sen aumentar a grandeza de Francia. Podería implicar moito máis á Unión nas posicións que defende como membro permanente do Consello de Seguridade; podería comprometerse a utilizar todos os seus medios militares para protexer a integridad do territorio europeo, en lugar de evocar neste contexto a ?países aliados? indefinidos (como o fixo Jacques Chirac no seu discurso sobre a defensa, o 19 de xaneiro do 2006). Contrariamente ao que fan pensar os temores formulados aquí ou alá, o fortalecimiento da identidade europea non prexudica á identidade nacional: Europa non é unha nación, e nunca o será. Estas dúas identidades non son incompatibles; a proba é que cada un de nós, sáibao ou non, ten xa varias pertenencias. Todos temos, ante todo, unha identidade cultural, no sentido amplo da palabra, que recibimos durante a nosa infancia, sen ningunha intervención nosa. Implica primeiro de nada a lingua materna, e por iso a concepción do mundo que vai incluída nela, unha relixión (ou a súa ausencia), recordos de paisaxes, costumes alimenticias ou corporais; pero tamén elementos da cultura, no sentido estreito: libros, imaxes, melodías. Temos todos, despois, unha identidade nacional e cívica cuxo cimento é a solidariedade (xa non os sentimentos compartidos): baséase na nosa interdependencia económica e social, que pasa polos orzamentos do Estado e os impostos, e que se traduce nos nosos sistemas de xubilación ou de Seguridade Social, as nosas escolas ou os nosos transportes públicos. Temos todos, ademais, unha identidade que deriva das nosas opcións políticas e morais, posto que nos adherimos a certos principios de vocación universal: como o réxime democrático, o Estado de dereito, o respecto dos dereitos humanos. É, pois, a este conxunto de identidades colectivas que vén engadirse hoxe a identidade europea. Procede de tómaa en consideración, ineludible, da pluralidade de nacións no seo dunha entidade única, Europa. Consiste pois en facer, dunha ausencia de unidade, unha unidade de nivel superior, en converter a diferenza en identidade. Conséguese comprometéndonos coa coexistencia, a comparación e a confrontación con aqueles que non pensan nin senten sempre como nós, sendo tolerantes e renunciando á tentación de impoñer o ben pola forza, fomentando a competencia e ao mesmo tempo o espírito crítico, aprendendo, como dicía Kant, a ?pensar poñéndonos no lugar doutro ser humano?.