1989: Que celebramos?. Por Carlos Taibo

Por Carlos Taibo *

.
O desfondamiento da maioría dos sistemas de tipo soviético en 1989 foi unha sorpresa relativa. É verdade, si, que os sinais de crise que atenazaban, desde bastantes anos antes, a eses sistemas eran moi evidentes. Bastaba con botar unha ollada ao camiño das economías correspondentes para decatarse de que, lonxe de crecer, empezaran a asumir retrocesos notables que tiñan un rechamante colofón, por certo, e nun marco de fondísima crise social, en dous datos demográficos inapelables: un incremento na mortalidade infantil e un retroceso, en cambio, na esperanza de vida ao nacer.

O que ao cabo resultou ser unha sorpresa en 1989 foi, con todo, a escasa, por non dicir nula, resistencia exercida polo groso das burocracias dirixentes deses países cando os feitos encadeáronse en proveito de movementos populares dun e doutro cariz, máis ou menos apoiados, por riba, desde o exterior. Digámoslo doutra maneira: a corrosión dos grupos humanos dirixentes era tal que só en virtude dunha ilusión óptica cabía entender que aqueles estaban dispostos a xogarse o pelexo en defensa duns sistemas que, mortecinos, pouco ou nada tiñan de xenuinamente alternativos fronte ao capitalismo occidental.

O feito de que boa parte de quen estaban chamados a oporse aos cambios -conveñamos en que non faltaron quen quedaron á marxe do proceso- decidisen sumarse rapidamente ao carro do vencedor convértese, en paralelo, en suxestiva explicación de por que as transicións políticas operadas en 1989 foron, coa parcial excepción de Romanía, sorprendentemente pacíficas. O ano seguinte empezaron a chegarnos noticias que viñan ratificar o sentido do que estaba a ocorrer. Así, cando en países como Polonia ou Hungría saíron a poxa moitas empresas públicas, descubrimos -primeiro con algunha sorpresa, despois con inequívoca adaptación ao que ocorría- que en moitos casos quen procedían a adquirilas eran quen foran os seus directores na etapa soviética. Non se esqueza respecto diso que estamos a falar da elite dirixente dos vellos sistemas, que dispuña, por tanto, de activos nada despreciables e gozaba, ademais, dunha información privilexiada, de tal sorte que sabía á perfección cales eran as empresas rendibles e as que non, cales as que podían beneficiarse de privilexios monopólicos ou oligopólicos, cales as que tiñan garantidos as subministracións.

Admitamos que o ocorrido por aquel entón pode suscitar interpretacións dispares. Para uns foi unha bendición de Deus, na medida en que se reduciu sensiblemente a posibilidade de que o tránsito a un novo sistema fose violento ou, polo menos, manifestamente confrontacional. Para outros, pola contra, perfilouse naqueles meses o inicio dun pesadelo que nos feitos duraría até hoxe, da man de realidades nas que a burocracia reconvertida ao mercado amorearía o peor dos dous sistemas que até 1989 estiveron en colisión: a cobiza económica e o todo vale dos empresarios occidentais, e o autoritarismo descarnado dos burócratas orientais.

Por certo que todo o anterior ten un referendo interesante na condición de fondo do proxecto que, máis aló da retórica, abrazou o último presidente soviético, Mijaíl Gorbachov. Si liberámonos da visión edulcorada dos feitos que promoveron entón a maioría dos medios de comunicación occidentais, parece que sobran as razóns para concluír que o proxecto mestre de Gorbachov consistiu en rescatar da queima aos sectores máis espabilados, máis profesionalizados e máis tecnocratizados das burocracias dirixentes nos países da Europa central e oriental. A mensaxe era razoablemente clara: si, nun escenario de crise, cambian vostedes unha parte dos seus hábitos, eu encargareime de que conserven o groso dos seus privilexios.

Aínda que en condicións innegablemente distintas das imaxinadas por Gorbachov, ese proxecto saíu, ao cabo, adiante. Porque -e non nos enganemos-, a maior parte de quen dirixen hoxe os sistemas políticos e as empresas nos Estados da Europa central e oriental non son senón persoas que desempeñaron papeis prominentes nos sistemas de tipo soviético. A soa certificación de que isto é así ben podería convidarnos a afirmar que esa eclosión das liberdades e da democracia que tantos creen celebrar estes días á calor do vixésimo aniversario da desaparición do Muro de Berlín ten moito, moitísimo, de farsa.

* Profesor de Ciencia Política na UAM

Cuestión de foco. Por Xusto Beramendi

Por Xusto Beramendi*

.

Enfoquemos o vixésimo aniversario da caída do muro de Berlín cun teleobxectivo. Só vemos, como nas reportaxes das televisións nestes días, a cidade leda e luminosa, os fogos de artificio, os mandatarios desfilando para a grande ocasión, Sarkozy bicando a Merkel, non sabemos se para congraciarse con ela ou para fastidiala, e ata Zapatero, que pasaba por alí, co seu impostado sorriso de orella a orella. Todos contentos. Ampliáronse as liberdades, caeron as ditaduras comunistas de Europa, e con elas o gran atranco para que o capitalismo e as sociedades abertas puidesen espallar progreso e benestar por toda a humanidade. Que fermoso evento a caída do Muro! E realmente foi fermoso e bo para moitos. Case o fito inaugural dunha nova era.

Poñamos agora un obxectivo normal. Ampliamos o campo e vemos toda Europa. Luces e moitas sombras. No Oeste, poucas novidades, agás o maior peso de Alemaña pola súa reunificación e a ampliación masiva e imprudente da Unión Europea que a condena a ficar por moito tempo en mero mercado común, como querían ingleses e americanos. No Leste, a emancipación de moitas nacións oprimidas e o nacemento de novas democracias, a maioría falsas, fillas da voadura incontrolada das ditaduras soviéticas ou de «democracia» popular. Mais tamén a brutal desaparición dos vellos e deficientes sistemas de protección social, o incremento da fame e da mortalidade, a emerxencia dunha nova clase de ladróns-capitalistas, a eclosión das mafias que podrecen os Estados, as innumerables guerras entre nacionalismos, o regreso dos xenocidios.

E chega o turno do gran angular, de contemplar todo o planeta. Fóra de Europa, ¿que ven pasando logo da caída do Muro, con ou sen nexo de causalidade respecto desa caída? O capitalismo, libre de rivais, acelera a súa mundialización e leva ao paroxismo as súas tendencias especulativas ata provocar a máis grave crise mundial dende a de 1929; a sociedade da información consolídase e mundialízase tamén; algúns grandes países do Terceiro Mundo avanzan pero asemade se agranda a escala planetaria a distancia entre unha minoría asentada no benestar e unha inmensa maioría con máis fame, enfermidades e miserias que nunca; agrávase o problema da insostenibilidade medioambiental do progreso humano, debida tanto ó modelo actual de crecemento económico como á hipertrofia da poboación mundial; o mal comunista é substituído polo mal islamista, capaz de levar o terror e a morte ao corazón mesmo dos señores do mundo; e hai tantos ou máis conflitos e problemas importantes que daquela. E máis medo, máis inseguridade no futuro.

É todo isto culpa da caída do Muro? Non. Pero é. Visto con gran angular, ese episodio e as súas consecuencias directas non foron tan importantes como parecen vistos co teleobxectivo.

* Catedrático de Historia Contemporánea da Universidade de Santiago

Europa sen muro. Por Ramón Villares

Por Ramón Villares*

.

Sabemos que a caída do muro de Berlín foi algo imprevisto, pero non azaroso. Ningún imperio cae pola perda da ferradura dun cabalo. Foi un broche axeitado para cerrar o ciclo aberto en Sarajevo en 1914. Entre Bosnia e Brandeburgo, dous feitos locais que marcaron a historia do mundo no século pasado. Co magnicidio de Sarajevo «apagáronse as luces de Europa», que ficou ás escuras nunha cruenta e longa guerra. Acendéronse de novo despois do 9 de novembro de 1989? En primeiro termo, acendéronse para a propia Alemaña, un país de contrastes construído entre a soberbia do triunfador e o medo de quen se sente ameazado polos seus veciños orientais e occidentais. Un dos seus fitos máis dramáticos tivera lugar outro 9 de novembro, en 1918, coa derrota militar e a proclamación dunha república. Dende aquela, Alemaña foi sedución (Weimar), tormento (Terceiro Reich) e pesadelo para toda Europa. O derrubamento do Muro, setenta e un anos despois, cancelou aquela escisión entre as dúas Alemañas e colocou o país xermano de novo no centro do continente, como fóra en tempos a vella Prusia.

Por iso tivo tal eco europeo o episodio berlinés. Europa fóra un tempo o centro do mundo, cuns imperios rutilantes e gobernantes confiados que navegaban polas augas da política e da diplomacia como no Titanic. Pero chocaron co bloque de xeo de dúas grandes guerras que desprazaron o centro de gravidade do mundo cara a nova potencia mundial que é EE.?UU. O prezo a pagar foi a dependencia económica e a división do continente cunha «cortina de aceiro» que se estendía deste Stettin ata Trieste. A construción do muro de Berlín non se entendería sen esta escisión da Mitteleuropa e sen a existencia da URSS, a potencia que máis sangue verteu para derrotar ao nazismo alemán. A caída do Muro berlinés veu cancelar un «curto» século XX que tivera a Alemaña e, en xeral, ao continente europeo como o principal teatro de operacións da historia mundial, con dúas guerras devastadoras, moitas ditaduras políticas e algunhas indignidades morais.

Na aparición e desaparición do Muro berlinés tiveron moito que ver as dúas grandes potencias mundiais desde 1945. Coa implosión do bloque socialista comandado pola URSS, abriuse unha nova dinámica para a xeopolítica mundial, na que cada vez resulta máis determinante o papel de China. Pero tamén se abriu un grande reto para Europa porque, liberada da presión da URSS e de EE.UU., ten a obriga por primeira vez na súa historia de ser o continente da diversidade e da pluralidade sen ter que renunciar a unha identidade compartida e mesmo a unha política común, que se coloque nun escenario postnacional. Os pasos dados nestes vinte anos, sen que inviten a un optimismo acrítico, permiten pensar que non se van repetir os erros do pasado. Un dos máis rechamantes, o propio muro de Berlín, do que tamén se podería dicir que «nunca máis».

*Presidente do Consello da Cultura Galega e catedrático de Historia Contemporánea da Universidade de Santiago de Compostela USC

En vinte anos?

Tomando como base os datos de crecemento da tasa de fecundidade, o video expón que o islam será maioritario na Unión Europea en 20 anos.